با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن جغرافیا و برنامه ریزی روستایی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه پیام‌نور، تهران

2 دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی دانشگاه پیام‌نور، گنبدکاووس، ایران.

3 استاد آبخیزداری و مدیریت مناطق بیابانی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی، گرگان

چکیده

امروزه نگرش به مخاطرات طبیعی تغییرات چشمگیری داشته و دیدگاه غالب از تمرکز بر کاهش "آسیب‌پذیری" به افزایش "تاب‌آوری" تغییر یافته است. مطابق آمارها، سیل و طوفان بیشترین خسارات و تلفات را به جوامع بشری واردکرده است. این امر در کشور و استان گلستان نیز صادق است. زیرا، نتایج بررسی‌ها در زمینه مخاطرات طبیعی این استان نشان می‌دهد که 215 روستای آن، در معرض خطر دائم سیل قرار دارند. اگرچه طی سال‏های اخیر در این استان غالباً تدابیری با رویکرد کاهش آسیب‌پذیری و با تاکید بر ابعاد کالبدی روستاها اتخاذ شده ولی از منظر سنجش تاب‌آوری در مواجهه با مخاطرات سیل، از بُعد کالبدی نیز اقدام موثری صورت نگرفته است. لذا، هدف از این تحقیق تعیین و سنجش رابطه بین عوامل و مولفه‌های کالبدی و میزان تاب‌آوری جوامع روستایی در مواجهه با مخاطرات سیل در حوضه آبخیز گرگانرود است. این پژوهش از نوع مطالعات کاربردی بوده و به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است. جامعه آماری شامل 106 روستا با تعداد 22942 خانوار است که با روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای و تصادفی در کنار بهره‌مندی از فرمول کوکران، تعداد 31 روستا با 318 خانوار بعنوان حجم نمونه تعیین شد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد هرچقدر فاصله بافت و کالبد روستا از رودخانه بیشتر باشد، میزان تاب‌آوری روستائیان نیز افزایش می‌یابد. این امر در خصوص تاب‌آوری اجزای کالبدی روستا از جمله فاصله واحدهای مسکونی، مزارع و باغات و نیز سایر مستغلات تا رودخانه نیز صادق است. همچنین، معابر روستایی با بهبود کیفیت پوشش معابر، به‏ همراه افزایش طول کانیوو و جدول‌کشی، می‌توان شاهد کاهش آسیب‌پذیری و متعاقباً موجب بهبود تاب‌آوری کالبدی روستاها بود. گفتنی است، با افزایش عمر مساکن از میزان تاب‌آوری خانوار روستایی کاسته می‌شود. به‌طوری‌که، احداث خانه‌های نوساز و توجه به طرح‌های بهسازی مسکن و اقدامات مقاوم‌سازی بنا می‌تواند تاب‌آوری آنها را در برابر مخاطرات سیل بهبود بخشد. همچنین، نتایج تحقیق نشان می‌دهد که تاب‌آوری روستاهای منطقه در بُعد کالبدی کمتر از حد متوسط با میانگین 89/2 بوده که در این بین، خانوارهای روستایی زیرحوضه‌های چهل‌چای، قورچای و تیل‌آباد دارای تاب‌آوری کالبدی در متوسط بوده و اکثر خانوارهای روستایی زیرحوضه‌های سفلی‌گرگانرود، محمدآباد-زرین‌گل، مادرسو و قرناوه، دارای تاب‌آوری کالبدی ضعیفی می‌باشند.

کلیدواژه‌ها

امینی، الهام و همکاران (1395)، «بررسی الگوهای تاب‌آوری بافت‌های شهری در برابر زلزله»، هشتمین کنفرانس بین المللی مدیریت جامع بحران، تهران: دبیرخانه دائمی کنفرانس بین‌المللی مدیریت جامع بحران.
رمضان‌زاده لسبوئی، مهدی،علی عسگری، وسید علی بدری، (1393)، «زیرساخت‌ها و تاب‌آوری در برابر بلایای طبیعی با تاکید بر سیلاب (منطقه مورد مطالعه: مناطق نمونه گردشگری چشمه کیله تنکابن و سردآبرود کلاردشت)»، نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، سال اوّل، شماره پیاپی1، 35-52.
شریف‌نیا، فاطمه (1391)، بررسی رابطه کاربری زمین شهری و میزان تاب‌آوری در برابر زلزله و ارائه راهکارها در زمینه برنامه‌ریزی شهری، نمونه موردی: منطقه 10 تهران، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تهران.
صادقلو، طاهره (1388)، امکان سنجی کاهش آثار بلایای طبیعی (سیل) با تاکید بر مدیریت مشارکتی، پایان‌نامه
کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی.
فرج‌زاده، منوچهر و همکاران (1390)، «تحلیل و پهنه بندی مخاطرات ژئومورفولوژیک استان گلستان»، فصلنامه جغرافیای طبیعی، سال چهارم، شماره 11، بهار 1390، 62-45.
فرزادبهتاش، محمدرضا و همکاران (1392)، «ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه های تاب‌آوری کلان شهر تبریز»، نشریه هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی، دوره 18، شماره 3، 42-33.
کاویان، فرزانه (1390)، بررسی نقش برنامه‏ریزی کاربری اراضی در بهبود تاب‏آوری جوامع شهری در برابر زمین‏لرزه (مطالعه موردی: شهر سبزوار)، پایان‏نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی،دکتر محمد سلمانی مقدم، دانشگاه تربیت معلم سبزوار، دانشکده جغرافیا.
محمدی، رضا (1391)، خطرات سیل و زلزله در ایران، وزارت بهداشت، بخش حوادث غیرمترقبه، کارگروه بهداشت و درمان.
موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی (1379)، نقشه سیاسی و گردشگری استان گلستان، تهران، چاپ اوّل.
 وطن‌فدا، جبار (1391)، «بررسی وضعیت سیل کشور: مشکلات و تنگناها»، خلاصه گزارش دفتر حفاظت و مهندسی رودخانه و سواحل و کنترل سیلاب، موجود در سایت: http://www.iranhydrology.net.
 Adger, W. N. (2000), "social and ecological resilience: Are they related?", Progress in Human Geography, Vol. 24, No.3 , PP: 347-364.
Battista, F. & Bass, S. (2004), The Role of Local Institution in Reducing Vulnerability to Recurrent Natural Disasters and in Sustainable Livelihoods Development, Rome: Rural Institutions and participation Service, Food and Agriculture Organization (FAO).
Cai, Y. P. & Huang, G. H. & Tan, Q. & Chen, B. (2011), "Identification of optimal strategies for improving eco-resilience to floods in ecologically vulnerable regions of a wetland", Journal of Ecological Modelling, Vol.222, No.2, PP: 360-369.
Carpenter, S. R. et al. (2001), "From metaphor to measurement: Resilience  of what to what?", Ecosystems, Vol.4, PP: 765-781.
Cutter, S. L. & Burton, C. G. & Emrich, C. T. (2010), "Disaster Resilience Indicators for Benchmarking Baseline Conditions", Journal of Homeland Security and Emergency Management, Vol.7, No.1, Article 51, PP: 1-24.
Cutter, S. L. et al. (2008-a), "Community and Regional Resilience: Perspectives from Hazards, Disasters and Emergency Management", CARRI Research Report.1, Hazards and Vulnerability Research Institute, Department of Geography, University of South Carolina, Columbia, PP: 1-19.
Cutter, S. L. et al. (2008-b), "A place-based model for understanding community resilience to natural disasters", Global Environmental change, Vol.18, Issue.4, PP: 598-606.
Davis, I & Y. Izadkhah (2006), "Building resilient urban communities", Article from OHI, Vol.31, No.1, PP: 11-21.
Emergency Management Australia (EMA) (2001), Assessing resiliency and vulnerability: principles strategies and actions, Philip Buckle, Graham Marsh and Sydney Smale, 60 Pages.
Eser, U (2002), "Der Wert der Vielfalt: “Biodiversität” zwischen Wissenschaft, Politik und Ethik", in M. Bobbert, M. Düwel and K. Jax, editors. Umwelt –Ethik–Recht. Francke Verlag, Tübingen, Germany, PP: 160-181.
Folke, C. (2006), "Resilience: The emergency of a perspective for social ecological systems analyses", Global Environmental change, No.16, PP: 253-267.
Godschalk, D. (2003), "Urban hazard mitigation: Creating redilient cities", Natural Hazard Review, Vol.4, PP: 136-143.
Henestra, D., et al. (2004), Background paper on disaster resilient cities, Toronto: Institute for Catastrophic Loss Reduction.
Herreria, E. et al. (2006), Assessing dependence on water for agriculture and social resilience, Canberra: Bureau of rural Sciences.
Holling, C. S. (1973), "Resilience and stability of ecological systems", Annual Review of Ecology and Systematic, No.4, PP: 1-23, available at: www.iiasa.ac.at/admin/PUB/Documents/PR-73-003.pdf.
Holling, C. S. (2004), "from complex regions to complex worlds", Ecology and Society, No.9, PP: 1-11, http://www.ecologyandsociety.org/ Vol.9/ iss.1.
Maguire, B. & P. C. Hagen, (2007), "Disasters and Communities: understanding social resilience", The Australian Journal of Emergency Management, Vol.22, PP: 16-21.
Manyena, S. B. (2006), "The concept of resilience revisited", Disaster, Vol.30, No.4, PP: 433-450.
Mitchell, T. & Harris, K. (2012), Resilience: a risk management approach, background note, ODI.
Serre, D. et al (2016), "Contributing to urban resilience to floods with neighbourhood design: the case of Am Sandtorkai/Dalmannkai in Hamburg", Journal of Flood Risk Management, Vol.11, No.s1, First Published: 18 May 2016, PP: 69-83.
Smit, B. et al. (2001), "Adaptation to climate change in the context of sustainable development and equity In McCarthy", J.J., Canziani, O., Leary, N.A., Dokken, D.J. and White, K.S., editors, Climate change 2001: impacts, adaptation and vulnerability. IPCC Working Group II. Cambridge: Cambridge University Press, PP: 877–912.
Tobin, G. A. (1999), "Sustainability and community resilience: The holy grail of hazards planning?", Environmental Hazards, Vol.1, No.1, PP: 13-25.
White, I. & P. O̕Haro (2014), "From Rhetoric to Reality: Which Resilience, Why Resilience, and Whose Resilience in Spatial Planning?", Environment and Planning C: Government and Policy, Vol.32, Issue.5, PP: 934-950.
Zhou, H. et al. (2009), "Resilience to Natural hazards: A geographic perspective", Nat Hazards, DOI 10.1007/s 11069-009-9407-y.