با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن جغرافیا و برنامه ریزی روستایی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه جغرافیا، دانشگاه پیام نور

چکیده

جوامع انسانی در طول تاریخ کماکان با مخاطرات روبرو بوده و همواره اثرات زیان­باری را متحمل شده‌اند. مخاطرات محیطی نه‌تنها به لحاظ تعداد، بلکه با افزایش تنوع و میزان خسارات به­ویژه در نواحی روستایی در حال وقوع‌اند. ارتباط نزدیک با محیط، محرومیت، عدم آگاهی و آمادگی موجب افزایش آسیب‌پذیر شدن نواحی روستایی می­شود. با این‌ وجود پدیده‌هایی اجتناب‌ناپذیر بوده و تنها راه مقابله با آن، مدیریت آنها است. یکی از رویکردهای رویارویی با مخاطرات و بحران‌های محیطی، تاب‌آوری است. منطقه مورد مطالعه با قرارگیری در معرض انواع مختلف مخاطرات، در شرایط آسیب‌پذیری بالایی قرار دارد و سنجش میزان تاب‌آوری آن ضرورت دارد. این پژوهش از نوع کاربردی و هدف آن بررسی و تبیین میزان تاب‌آوری سکونتگاه‌های روستایی در بخش بلداجی از توابع شهرستان بروجن است. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر پیمایش است. داده­های موردنیاز با استفاده از مطالعات کتابخانه­ای و بررسی­ میدانی در سطح خانوار گردآوری‌ شده و حجم نمونه طبق فرمول کوکران از جامعة 2276 خانواری، معادل 329 خانوار برآورد شد و پرسشنامه با روش نمونه‌گیری تصادفی ساده تکمیل شد. نتایج پژوهش نشان داد که سطح تاب‌آوری در بعد اجتماعی و کالبدی به ترتیب با میانگین 45/3 و 23/3 در حد «مطلوب»، در بعد اقتصادی با میانگین 01/3 در حد «متوسط» و در بعد مدیریتی با میانگین 85/2 در سطح «نامطلوب» قرار دارد. به علاوه در بین روستاهای مختلف روستای آورگان بالاترین سطح تاب‌آوری و روستاهای سلطان‌آباد و علی‌آباد در پایین‌ترین سطح قرار دارند. درمجموع نیز وضعیت تاب‌آوری در 21درصد روستاها «مناسب»، در 50 درصد«متوسط» و در حدود 29درصد«نامناسب» بوده است.

کلیدواژه‌ها

اداره کل هواشناسی استان چهارمحال و بختیاری (1388). پیش‌بینی و تحقیقات اقلیمی و هواشناسی کاربردی، شهرکرد.
اسمیت، کیت (1391). مخاطرات محیطی. ترجمه: ابراهیم مقیمی و شاپور گودرزی نژاد، تهران: انتشارات سمت.
بذرافشان، جواد؛ طولابی­نژاد، مهرشاد؛ طولابی­نژاد، میثم (1397). تحلیل فضایی تفاوت‌های تاب­آوری در نواحی شهری و روستایی در برابر مخاطرات طبیعی(موردمطالعه: شهرستان پل‌دختر). پژوهش­های روستایی، شماره 1، صص 135-116.
برقی، حمید؛ هاشمی، صدیقه و جعفری، نسرین (1396). سنجش تاب­آوری محیطی روستاهای در معرض خطر زلزله (مطالعة موردی: دهستان معجزات در شهرستان زنجان). مجلهپژوهشوبرنامه‌ریزیروستایی، شماره 1، صص 97-81.
پاشاپور، حجت­اله؛  پوراکرمی، محمد (1396). سنجش ابعاد کالبدی تاب‌آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی(زلزله) مطالعه موردی منطقه 12 شهر تهران، فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، شماره 41، صص 1002-985.
پاشانژادسیلاب، احسان؛ رفیعیان، مجتبی و پورطاهری، مهدی (1396). سنجش فضایی رابطۀ آسیب‌پذیری محیطی و ظرفیت تاب‌آوری جامعۀ روستایی در استان آذربایجان شرقی، مجله پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، شماره 6، صص 107-93.
درابک، توماس ای و جرالد جی هواتمر (1383). مدیریت بحران اصول و راهنمای عملی دولت­های محلی، ترجمه: رضا پورخردمند. تهران: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهری.
رضایی، محمدرضا (1392) ارزیابی تاب‌آوری اقتصادی و نهادی جوامع شهری در برابر سوانح طبیعی مطالعه موردی: زلزله محله‌های شهر تهران، فصلنامه مدیریت بحران، شماره 3، صص 38-27.
رفیعیان، مجتبی؛ رضایی، محمدرضا؛ عسگری، علی؛ پرهیزکار، اکبر و شایان، سیاوش (1390). تبیین مفهومی تاب‌آوری و شاخص سازی آن در مدیریت سوانح اجتماع‌محور، مجله مدرس علوم انسانی، شماره 4، صص 41-19.
سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استانداری چهارمحال و بختیاری (1395). سالنامه آماری استان، جلد سرزمین و آب‌وهوا.
سلمانی، محمد؛ کاظمی، نسرین؛ بدری، سیدعلی؛ مطوف، شریف (1395). شناسایی و تحلیل تأثیر متغیرها و شاخص‎های تاب‎آوری: شواهدی از شمال و شمال شرقی تهران، نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، شماره 2، صص 22-1.
صادقلو، طاهره؛  سجاسی، حمدالله (1393). بررسی رابطة زیست پذیری سکونتگاه‌های روستایی بر تاب‌آوری روستائیان در برابر مخاطرات طبیعی نواحی روستایی دهستان مراوه‌تپه و پالیزان، دو فصلنامه مدیریت بحران، شماره 6، صص 44-37.
عنابستانی، علی‌اکبر؛ جوانشیری، مهدی؛ محمودی، حمیده؛ دربان آستانه، محمدرضا (1397). تحلیل فضایی سطح تاب‌آوری سکونتگاه‌های روستایی در برابر مخاطرات محیطی (موردمطالعه: بخش مرکزی شهرستان فاروج)، مجله تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، دوره 5، شماره 1، صص 38-17.
محمد­رضا، فرزاد­بهتاش؛ کی­نژاد، محمدعلی؛ پیر­بابایی، محمد­تقی؛ عسگری، علی (1392). ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه‌های تاب­آوری کلان­شهر تبریز، نشریه هنر­های زیبا- معماری و شهرسازی، شماره ۳، صص 42-33.
نوروزی، اصغر (1396). مبانی مدیریت بحران در نواحی روستایی. اصفهان: انتشارات جهاد دانشگاهی.
نوری، هدایت­الله و سپهوند، فرخنده (1395). تحلیل تاب‌آوری سکونتگاه‌های روستایی در برابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر زلزله (موردمطالعه: دهستان شیروان، شهرستان بروجرد)، پژوهش‌های روستایی، شماره  2، صص 285-272.
نوری، هدایت­الله و نوروزی، اصغر (1396). مبانی برنامه‌ریزی محیطی برای توسعه پایدار روستایی. اصفهان: دانشگاه اصفهان. چاپ دوم.
یگانه، بهروز؛ چراغی، مهدی؛ کریم­پور، ناهید (1394). تاب‎آوری خانوارهای روستایی در برابر خشکسالی (مطالعه موردی: دهستان ترجان، شهرستان سقز)، دومین همایش ملی گردشگری، جغرافیا و محیط‌زیست پاک، همدان.
 
 Adger, W. Neil (200) Social and ecological resilience: are they related? Progress in Human Geography 24(3):347-364
Alca ´ntara-Ayala, Irasema (2002) Geomorphology, natural hazards, vulnerability and prevention of natural disasters in developing countries, Geomorphology 47, 107–124Arouri,A. Nguyen, C. Youssef, A.B (2012) Natural Disasters, Household Welfare, and Resilience: Evidence from Rural Vietnam. World Development, Volume 70, June 2015, Pages 59-77
Castree. Noel. Demerit, David. Liverman, Diand. Rhoal, Bruce (2009). Environmental Geography, WILEY-BLACKWEL.UK.
Cradock-Henry, N, A. Fountain, J. Buelow, F (2018) Transformations for Resilient Rural Futures: The Case of Kaik¯oura, Aotearoa-New Zealand, Sustainability 2018, 10, 1-19
Folke,  . Carpenter, S. R.  Walker, B.  Scheffer , M. Chapin, T. Rockström, J (2010) Resilience Thinking: Integrating Resilience, Adaptability and
 
Transformability, Ecology and Society 15(4):1-9.
Gunderson, Lance (2010) Ecological and Human Community Resilience in Response to Natural Disasters, Ecology and Society 15(2): 18.
Holling, C. S. (1973) Resilience and Stability of Ecological Systems, Annual Review of Ecology and Systematics, Vol. 4 (1973), pp. 1-23.
Hoshino, Satoshi (2017) Reconstruction of Rural Resilience and New Direction of Rural Planning, Japan-Korea, Rural Planning Seminar. P: 1-4.
HWANG, Shyh-Huei (2017) Resilience and Sustainability of Rural Areas A Case Study of the Indigenous Laiji Village, Rural Planning Seminar. P: 9-10.
Tanner, T. Lewis, D. Wrathall, D. Cradock-Henry, N. Huq, S. Lawless,C. Nawrotzki, R. Bronen, R Prasad, V. Rahman,M. Alaniz, R. King, K.McNamara, K. …(2015) Livelihood resilience: Preparing for sustainable transformations in the face of climate change, Nature Climate Change vol 1:23-26.
Schenker-Wicki, Andrea. Inauen, Matthias. Olivares, Maria (2010) Un mastered risks: From crisis to catastrophe An economic and management insight, Journal of Business Research 63, 337–346

World Bank (2014). Rural population, http://data. worldbank.org/ indicator/ SP .RUR. TOTL.

Schouten,M, Vanderheide, M. Heijman (2009) resilience of social-ecological systems in European rural areas: theory and prospects, 113th EAAE seminar “the role of knowledge, innovation and human capital in multifunctional agriculture and territorial rural development”, Belgrade, Republic of Serbia, December 9-11.

Sadeka,S. Reza,M, Mohamad,M. S  (2013) Livelihood Vulnerability due to Disaster: Strategies for Building Disaster Resilient Livelihood, Conference: 2nd International Conference on Agricultural, Environment and Biological Sciences (ICAEBS'2013), At Pattaya, Thailand. P 128-133.

Liao, Kuei-Hsien (2012) A Theory on Urban Resilience to Floods-A Basis for Alternative Planning Practices. Ecology and Society. 17(4). http://dx.doi.org/10.5751/ES-05231-170448.

Mayunga, Joseph S. (2007) Understanding and Applying the Concept of Community Disaster Resilience: A capital-based approach, the summer academy for social vulnerability and resilience building, 22 – 28 July 2007, Munich, Germany, 1-16.