با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن جغرافیا و برنامه ریزی روستایی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیارگروه جغرافیا، دانشگاه پیام نور، تهران،ایران

2 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی روستایی دانشگاه پیام نور تهران،ایران

3 دانشیار گروه جغرافیا، دانشگاه پیام نور، تهران،ایران

4 استادیار گروه جغرافیا، دانشگاه پیام نور، تهران،ایران

چکیده

خشکسالی از پیچیده­ترین و ناشناخته­ترین مخاطرات طبیعی است که خسارات اقتصادی، اجتماعی و محیطی جبران­ناپذیری بر سکونتگاه­های روستایی وارد می­کند. هدف از انجام این پژوهش ارزیابی میزان آسیب­پذیری سکونتگاه­های روستایی از پدیده خشکسالی با استفاده از مدل کوپراس در روستاهای واقع در محدوده­های خشکسالی شهرستان داراب است. در این پژوهش ابتدا با استفاده از آمار بارندگی 10 ایستگاه باران­سنجی و بر اساس مدل SPI (Standardized precipitation Index) پهنه­های خشکسالی شهرستان مشخص شد. سپس با استفاده از مدل آنتروپی شانون 19 متغیر آسیب­پذیری در پهنه­های خشکسالی بررسی و در نهایت به کمک مدل تصمیم­گیری چند شاخصه کوپراس رتبه­بندی روستاهای واقع در محدوده مورد مطالعه انجام شد. نتایج حاصل از پژوهش نشان می­دهد که خشکسالی بیشترین تأثیر را بر متغیرهای تخریب منابع آب سطحی و زیرزمینی، کاهش درآمد سرانه کشاورزان، رها شدن زمین­های کشاورزی بر اثر بی­آبی و مهاجرت روستاییان داشته است. نتایج بررسی­ها در مورد رتبه­بندی روستاهای آسیب­دیده از خشکسالی نشان می­دهد که روستاهای دولت­آباد، درنگانه، شهرک­بستان و بهادران بیشترین آسیب­پذیری از پدیده خشکسالی داشته­اند و روستاهای تل­بارگاه، جونان، نصروان و قلعه­نو از آسیب­پذیری کمتری نسبت به روستاهای اطراف برخوردارند.

کلیدواژه‌ها

ایمانی، بهرام و محمدی­مشکول، علی(1397). تحلیل رابطه مابین سرمایه­های معیشتی و تاب­آوری مناطق روستایی در مقابل خشکسالی، مطالعه موردی روستاهای شهرستان اردبیل. مجله جغرافیا و مخاطرات محیطی، 7(28)، 163-147.
بستانی، علیرضا، نجف­پور، بهرام، جوانی، خدیجه(1395). بررسی اثرات خشکسالی در ناپایداری سکونتگاه­های روستایی با تاکید بر بخش کشاورزی، مطالعه موردی: روستاهای شهرستان داراب –استان فارس. فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه­ای، 6(21)،161-155.
پریشان، مجید(1390). مدیریت ریسک مخاطرات محیطی، مورد ریسک زلزله در مناطق روستایی استان قزوین، رساله دکتری جغرافیا، دانشکده علوم انسانی، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
پورطاهری، مهدی، رکن­الدین‌افتخاری، عبدالرضا و کاظمی، نسرین(1395). سطح و درجه آسیب­پذیری ناشی از خشکسالی در مناطق روستایی(از دیدگاه کشاورزان(. مجله پژوهش­های جغرافیای انسانی، 48(1)31-19.
پورطاهری، مهدی(1389). کاربرد روش های تصمیم گیری چند شاخصه در جغرافیا، (چاپ سوم)، تهران: انتشارات سمت.
حاجیان، نرگس، قاسمی، مریم، مفیدی، عباس(1397). نقش تنوع فعالیت­های زراعی وغیره زراعی بر تاب­آوری خانوارهای کشاورز روستایی در معرض خشکسالی، مطالعه موردی شهرستان چناران. مجله جغرافیا و مخاطرات محیطی،7(28)، 51-31.
داوردان، بابا(1394). مدیریت بحران خشکسالی در نواحی عشایری اردبیل، هفتمین کنفرانس بین المللی مدیریت جامع بحران، تهران.
سرور، هوشنگ، کاشانی­اصل، امیر(1395). ارزیابی آسیب‌پذیری کالبدی شهر اهر در برابر بحران زلزله. فصلنامه آمایش محیط، 9(34)،107-87.
سلیمانی، عادل، افراخته، حسن، عزیزپور، فرهاد و طهماسبی، اصغر(1395). تحلیل فضایی ظرفیت­های سازگاری
سکونتگاه­های روستایی شهرستان روانسر در مواجهه با خشکسالی. نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 3(2)،78-65.
شفیعی، بهمن، برقی، حمید و قنبری، یوسف (1398). بررسی اثرات خشکسالی بر وضعیت اقتصادی، اجتماعی و محیطی نواحی روستایی از دید سرپرست خانوار. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 19(55)،191-173.
شفیعی­ثابت، ناصر، دوستی، بهزاد و قربانی، معصومه(1395). ارزیابی میزان آسیب­پذیری سکونتگاه­های روستایی از پدیده خشکسالی با استفاده از مدل تصمیم‌گیری چند شاخصه کوپراس، مطالعه موردی: شهرستان دلفان. مجله جغرافیای طبیعی، 9(31)، 134-119.
صالح­پور، شمسی، عزیزی، اصغر، کریمی، خدیجه، قاسمیان، زری(1397). نقش مدیریت ریسک در کاهش آسیب­پذیری اقتصادی-اجتماعی سکونتگاه­های روستایی با تاکید بر خشکسالی، مورد مطالعه: شهرستان نقده. فصلنامه جغرافیای سرزمین، 15(58)،67-81
ظاهری، محمد، آقایاری­هیر، محسن، ذاکری­میاب، کلثوم (1394). ارزیابی آسیب­پذیری نواحی روستایی از خطر زلـزله، مطالعـه مـوردی بخش مرکزی شهرستان مرند. مجله پژوهش و برنـامه­ریـزی روستـایی، 4(9)،111-97.
فرج­زاده، منوچهر (1384). خشکسالی از مفهوم تا راهکار. تهران: انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
قنبری، یوسف (1392). بررسی و شناسایی اثرات خشکسالی بر خانوارهای روستایی شهرستان سمیرم. فصلنامه روستا و توسعه، 16(4)، 76-55.
محمدی­یگانه، بهروز، حکیم­دوست، یاسر(1388). اثرات اقتصادی خشکسالی و تأثیر آن بر ناپایداری روستاها، مطالعه موردی: قره­پشتلوی بالا. همایش منطقه­ای بحران آب و خشکسالی، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت.
میرفتاح، مائده، عطایی، هوشمند(1398). تجزیه و تحلیل خشکسالی­ها با بکارگیری روش من­کندال در حوضه زاینده­رود، مطالعه موردی: ایستگاه ورزنه. نشریه علمی-تخصصی شباک، 5(5)،25-17.
وارثی، حمیدرضا، بیک­محمدی، حسن و قنبری، سیروس (1386): اثرات خشکسالی در دوره بیست ساله بر نظام اجتماعی–اقتصادی شهرستان نائین. مجله جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، 23(3)44،-21.
Alcamo, J. )2008(. A New Approach to Quantifying and Comparing Vulnerability to Drought, Reg ENVIRON Change, 22(3), 137- 149.
Anthony, S. (2013). Drought and water policy in Australia, Global Environmental Change, 23(2),1615–1626.
Cheng, J. Tao, J. (2010), Fuzzy Comprehensive Evaluation of Drought Vulnerability Based on the Analytic Hierarchy Process, Agriculture and Agricultural Science Procedia,5(3), 126- 135.
Hassana A.G, Fullenb M. A. Oloke, D. (2019), Problems of drought and its management in Yobe State, Nigeria, Weather and Climate Extremes, 23(2),1-7.
Keshavarz, M., Karami, E. )2013(, Institutional adaptation to drought: the case off agricultural organization. Journal of Environmental Management
127 (3), 61-68.
Khalili N, Arshad M, Farajzadeh Z, Harald K, Klaus M. (2020). Effect of drought on smallholder education expenditures in rural Iran: Implications for policy, Journal of Environmental Management,260 (4), 1-11.
Mehr, M, Mittal, S, Prasad, N. (2016). Farmers coping strategies for climate shock: is it differentiated by gender? Journal of Rural Studies, 44 (3),123–131.
Shiru, M.S. Shahid, S. Alias, N, Chung, E.S. (2018) ,Trend analysis of droughts duringcrop  growing  seasons of Nigeria, Sustainability, 10(6), 860-871.  www.mdpi.com/journal/ sustainability.
Tafesse, M. (2020). The state of local adaptive capacity to climate change in
droughtprone districts of rural Sidama, southern Ethiopia, journal Climate Risk Management, 27 (3), 1-120.
Tánago, I.G, Urquijo, J., Blauhut, V., Villarroya, F, De Stefano, L. (2016). Learning from experience: a systematic review of assessments of vulnerability
to drought. Nat. Hazards, 8(4) 951–973.
Tatli, H. and Turkes, M. (2011), Empirical Orthogonal Function Analysis of the Palmer Drought Indices, Agricultural and Forest Meteology, 151(7). 981- 991.