با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن جغرافیا و برنامه ریزی روستایی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه جغرافیا، دانشگاه فردوسی مشهد

2 کارشناس‌ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد

3 استاد گروه جغرافیا، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

از آنجا که محیط روستا یکی از عناصر سازمان فضایی است و منظر روستا با ابعاد مختلف کالبدی_عملکردی از اهمیت و جایگاه خاصی در سازمان بصری محیط روستایی برخوردار است و از سوی دیگر با تغییرات سبک زندگی و نیازمندی­های روستاییان در سال­های اخیر به تشدید و تسریع فرآیند تغییر منظر انجامیده و مدیریت و برنامه­ریزی این فضاها بویژه در پسکرانه­های کلانشهر، نیازمند توجه بیشتری است. پژوهش کاربردی حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به دنبال شناسایی شاخص­های تبیین منظر و میزان تغییرات آن در روستاهای حاشیه کلانشهر مشهد است. برای گردآوری داده­ها از روش­های کتابخانه­ای و میدانی (پرسشنامه و مشاهده) بهره گرفته شده است و تجزیه­تحلیل داده­ها توسط آزمون­های (کروسکال-والیس، ویلکاکسون و فریدمن) انجام شده است. نتایج بررسی­ها حاکی از آن است که از بین مؤلفه­های منظر، مؤلفه هویت منظر بیشترین تغییر را داشته است. در واقع وقوع تغییرات کالبدی در روستاها، سبب کاهش حس خاطره­انگیزی، سرزندگی و شادابی، میزان تجانس و هماهنگی فضاهای مختلف، کمرنگ شدن ارزش­های فرهنگی بومی شده است و در نهایت بیشترین تغییر در «بعد هویت منظر روستاها» را در پی داشته است. نتایج آزمون فریدمن، بیانگر بالاترین تغییر در شاخص کاربری اراضی از میان کل شاخص­های منظر است. بنابراین، توجه به تغییرات منظر به عنوان مهم­ترین پیامد تغییر کاربری اراضی قابل توجه است.

کلیدواژه‌ها

احمدی، توران­­ و ملکی، سعید(1394). بررسی کیفیت بصری سیما و منظر شهری ایلام. مجله علمی-ترویجی وزارت علوم، 14 (38و39)، 27-10.
اسدپور، علی، مظفر، فرهنگ، فیضی، محسن و بهزادفر، مصطفی(1395). کاربست شاخص های ادراک اجتماعی در بازآفرینی منظر رودخانه­های شهری مطالعه موردی: رودخانه خشک شیراز. علوم و تکنولوژی محیط­زیست، 18(3)، پیاپی4، 417-395.
اشرف نهند، علیرضا و جعفری، خداوردی(1397). ارزیابی نقش زیبایی در جداره­ها و نماهای شهری و تأثیرات آن در روانشناسی محیطی و آثار آن در تعاملات اجتماعی، نمونه مورد بررسی: خیابان امام از چهارراه آبرسان تا چهارراه شریعتی تبریز. کنفرانس عمران، معماری و شهرسازی کشورهای جهان اسلام ایران-تبریز(پایتخت گردشگری کشورهای اسلامی 2018)، مرکز آموزش علمی کاربردی شهرداری تبریز. 
اصل فلاح، مهدی و دهقان طالبی، راحله(1395). تبیین الگوی انتخاب رنگ در طراحی عناصر مبلمان شهری بر مبنای رویکرد زمینه­گرایی مطالعه موردی: خیابان مسجد جامع یزد. دوفصلنامه پژوهش هنر، 6(12)، 102-91.
افراخته، حسن، عزیزپور، فرهاد و زمانی، محدثه(1394). پیوندهای کلانشهری و تحولات کالبدی- فضایی روستاهای پیرامون: دهستان محمدآباد کرج. مسکن و محیط روستا، 34(150)، 120-101.
امیرانتخابی، شهرام(1392). تحول کالبدی_فضایی روستاهای ساحلی گیلان مطالعه موردی: روستای زیبا کنار. فصلنامه برنامه‌ریزی کالبدی-فضایی، 2(4)، 122-113.
برلیانی، حسین و خوارزمی، امیدعلی(1397). بررسی عوامل مؤثر بر ارتقاء سیما و منظرشهری با تأکید بر پیاده­روها، نمونه موردی: مناطق 1، 3 و 11 شهر مشهد ( کنفرانس عمران و معماری و شهرسازی کشورهای جهان اسلام)، تبریز.
پاکزاد، جهانشاه(1385). مبانی نظری و فرآیند طراحی شهری. چاپ اول، تهران: انتشارات شهیدی.
تقوائی، حسن(1391). معماری منظر «درآمدی بر تعریف‌ها و مبانی نظری». چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی 485.
تقوائی، حسن (1392). منظر روستایی و جلوه‌‌های پرداخت محیط طبیعی. مسکن و محیط روستا، 32(143)، 38-15.
تقی‌زاده، الهام و جمالی، آیناز(1396). بررسی مؤلفه­های هویت شهری و تأثیر آن بر کیفیت منظر در طراحی ورودی شهرها. سومین کنفرانس سالانه بین­المللی عمران، معماری، شهرسازی، شیراز: مؤّسۀ عالی علوم و فناوری خوارزمی.  
جلالیان، حمید، سلیمانگلی، رضا، پسرکلو، موسی و طوسی، رمضان(1394). فرآیند شهرنشینی و تحول چشم‌انداز زراعی، مطالعه موردی: شهر مینو­دشت. فصلنامه فضای جغرافیایی، 15(52)، 221-205.
حنیفی، پردیس، ابراهیمی دهکردی، امین و بلادی ده‌بزرگ، احسان‌(1394). بازشناسی منظر فرهنگی-آیینی هورامان با تأکید بر مراسم زیارت پیر شالیار. دو فصلنامه پژوهش‌‌های منظر شهر، 2(4)، 58-47.
خاکپور، مژگان و عشقی‌صنعتی، حسام(1392). بررسی أثرگذاری عوامل اجتماعی و فرهنگی بر بافت کالبدی روستاهای گیلان. مسکن و محیط روستا، 33(148)، 20-3.
رحیم بخش، فاطمه، حبیب، فرح و گرکانی، امیرحسین(1397). رویکردی تحلیلی بر منظر روستای نایبند استان خراسان جنوبی پس از بازسازی. مسکن و محیط روستا، 37(161)، 44-33.
رزاقی، حبیب اله(1392). تحلیل کیفی فضا و منظر شهری و الگوی رفتاری استفاده­کنندگان از فضا (مطالعه موردی: کناره­رود کرج). فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 28(4)، 112-95.
رستنده، امین(1388). ‌ویژگی‌های بنیادین منظر فرهنگی در فضاهای روستایی کوهستانی در غرب ایران، مطالعه موردی: روستای ورکانه و روستای شهرستانه. پژوهش‌‌های جغرافیای انسانی، 41(67)، 97-85.
رضایی فخرآستانه، فاطمه(1390). جلوه‌‌های طبیعی منظر روستایی از دیدگاه معماری منظر. پایان­نامه کارشناسی‌ارشد. دانشکده معماری و شهرساری. دانشگاه شهید بهشتی تهران.
سجاسی‌قیداری، حمداله، صادقلو، طاهره و شهدادی، علی(1394). اثرات جهانی شدن بر تغییرات سبک زندگی در نواحی روستایی. فصلنامه مطالعات میان رشته­ای در علوم انسانی، 7(4)، 188-153.
سرتیپی­پور، محسن(1385). مسکن روستایی در برنامه‌‌های توسعه. نشریه هنرهای زیبا، 27، 56-47.
سعیدی، عباس(1384). مبانی جغرافیای روستایی. چاپ 5. تهران: انتشارات سمت.
عباس‌زادگان، مصطفی‌(1396). منظر روستاهای ایران. چاپ اول. تهرن: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران.
عزیزی، ثریا، سجاسی‌قیداری، حمداله و شایان، حمید(1395). تحلیل نظری‌ تأثیر مبلمان روستایی در کیفیت محیط کالبدی. اولین کنفرانس ملی علوم جغرافیا، 21 مردادماه 1395، 311-302.
عینالی، جمشید، بوزرجمهری، خدیجه، نظری‌شیخی، معصومه، دهبانژاد، اکبر و رومیانی، احمد(1396). تحلیل نقش فضاهای عمومی در ارتقای کیفیت سرزندگی روستاییان، مطالعه موردی: روستاهای شهرستان الشتر. فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌‌های انسانی، 12(3)، 639-619.
قرخلو، مهدی(1390). جغرافیای فرهنگی. مایک کرنگ ترجمه دکتر مهدی قرخلو، چاپ ششم، تهران: انتشارات سمت.
کریمی‌مشاور، مهرداد، سجادزاده، حسن و وحدت، سلمان(1394). سنجش اولویت‌‌های خوانش منظر فضاهای شهری از دیدگاه شهروندان، مطالعه موردی: میدانهای شهر همدان. مجله باغ نظر، 12(37)، 14-3.
کوکبی، لیلا، اکرمی، غلامرضا، بدری، علی، رضوانی، محمدرضا(1393). مروری بر تغییر شکل منظر فرهنگی از دیدگاه اکولوژی، اقتصادی-اجتماعی، مطالعه منظرهای شهری-روستایی اتحادیه اروپا. مجله مسکن و محیط روستا، 33(147)، 50-31.
کیانی، اکبر و سالاری سردری، فرضعلی(1390). بررسی و
ارزیابی اولویت‌‌های منظر فضاهای عمومی شهر عسلویه با استفاده از مدل ANP. فصلنامه باغ نظر، مرکز پژوهشی هنر معماری و شهرسازی نظر، 18(8)، 38-25.
ماهان، امین و منصوری، امیر(1396). مفهوم منظر با تأکید بر نظر صاحب‌نظران رشته­های مختلف. باغ نظر، 14(47)، 28-17.
مختاباد، مصطفی، محمدیارزاده، سجاد و شمس‌الهی، بهنوش(1388). جستاری بر انسان شناسی/نشانه­شناسی شهری و نقش آن در خوانایی فضاهای شهری. مجله جامعه­شناسی معاصر، 1(4)، 69-31.
نوری‌زاده، سحر و صیدائی، کاوه(1395). ابزارهای تحلیلی در معماری منظر. مجله باغ نظر، 14(47)، 76-65.
یوسفی، علی، صادقی، عطیه، عبداللهی، ساره و چرخ‌زرین، مرتضی(1393). منظر شهری. ششمین کنفرانس ملی برنامه‌ریزی و مدیریت شهری با تأکید بر مولفه­های شهر اسلامی، 21و22 آبان 1393، دانشگاه فردوسی مشهد.
Fischer, J. Hartel, T. Kuemmerle, T. (2012). Conservation policy in traditional farming landscapes. Policy Perspective, Conservation Letters 1–9.
Hartel, T. Fischer, J. Campeanu, C. Loana Milcu, A. Hanspach, J. Fazey, l. )2014(. the importance of ecosystem services for rural inhabitants in a changing cultural landscape in Romania. Ecology and Society, 19(2), 42.
Jung, H-J. & Ryu, Je-H. (2015). Sustaining a Korean Traditional Rural Landscape in the Context of Cultural Landscape. Sustainability, 7(8), 11213-11239.
Makhzoumi, J. & Pungetti, G. (1999). Ecological Landscape Design and Planning: Mediterranean Con-text. E &FN Spon.
Mitchell, N. Rössler, M. & Tricaud, P.M., (2009). World Heritage Cultural Landscapes. A Handbook for Conservation and Management. Published by the Unesco World Heritage Centre. 
Pakzad, J. (2006): Theoretical Basis and Urban Design Process, Shahidi Publishing House, No. 67-90.
Sauer, C. (1962). Land and Life: A Selection from the Writings of Carl Sauer, ed. J. Leighley. University of California Press, Berkeley.
Swaffield, S. (2005). Landscape as a Way of Knowing the World. In Harvey, Sheila et al.
Wilkosz-Mamcarczyk, M. Olczak, B. Prus, B. (2020). Urban Features in Rural Landscape: A Case Study of the Municipality of Skawina, journal of Sustainability, 12(11), 1-24.