با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن جغرافیا و برنامه ریزی روستایی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

درگیری کامل ادراکات حسی انسان با فضا و وجود عناصر معنابخش در آن، بستر ایجاد کیفیت محیط در زمان‌های آینده خواهد شد و آگاهی جمعی از کیفیت کالبدی مدنظر را موجب می‌شود. هدف کلیدی این تحقیق، تحلیل تأثیر ادراک محیطی در  برنامه‌ریزی کالبدی سکونتگاه‌های روستایی پیراشهری کلان‌شهر مشهد است. این پژوهش از حیث ماهیت، توصیفی-تحلیلی و ازلحاظ هدف، کاربردی است. جمع‌آوری اطلاعات به دو روش کتابخانه‌ای و میدانی بوده که روش میدانی مبتنی بر توزیع پرسشنامه است. واحد تحلیل در این پژوهش خانوارهای روستایی است که در تحقیق حاضر با توجه به فرمول کوکران 193 خانوار از کل 4800 خانوار روستایی ساکن در 12 روستای پیرامون کلان‌شهر مشهد در بخش مرکزی این شهرستان مورد بررسی قرارگرفته‌اند. بر پایه نتایج تحقیق، ازنظر روستاییان سطح برنامه‌ریزی کالبدی سکونتگاه‌های روستایی در کل با مقدار آماره T 66/7- پایین‌تر از میانه نظری تحقیق (یعنی 3) بوده است؛ که با توجه به نتایج مدل ارزیابی تولید وزنی تجمعی (WASPAS)، روستاهای لقمانی، امرغان طوس و اروند دارای بالاترین سطح برنامه‌ریزی کالبدی روستایی می‌باشند. بر اساس نتایج رتبه‌بندی مدل GRA، روستاهای اروند و لقمانی و امرغان طوس در رتبه اول تا سوم قرارگرفته‌اند. نتایج نشان داد که رابطه معنادار و مستقیم بین دو متغیر برقرار است (با مقدار T برابر با 394/7 و سطح معناداری قابل‌قبول)؛ و ادراک یک فرد از محیط کالبدی با ضریب تأثیر برابر 487/0 به‌صورت مستقیم بر برنامه‌ریزی کالبدی روستایی تأثیر نسبتاً زیادی داشته است. این بیانگر رابطه مستقیم میان درک افراد از محیط اطراف با تصویر ذهنی آن‌ها از محیط است. همچنین از سویی، درک انسان از محیط بر برنامه‌ریزی کالبدی تأثیر می‌گذارد و از سوی دیگر، قابلیت برنامه‌ریزی محیطی، ادراک فرد را متأثر از خود می‌سازد. ادراک از محیط کالبدی، عوامل واکنش فرد را به محیط تعیین می‌کند و سبب ترجیح محیط طبیعی توسط فرد و به دنبال آن اثربخشی برنامه‌ریزی می‌شوند.  

کلیدواژه‌ها

اقبالی، همایون و صارمی، حمیدرضا(1395). درآمدی بر روانشناسی محیط و کارکرد آن در معماری و طراحی شهری. مطالعات جغرافیا، عمران و مدیریت شهری، 2(4)، 128-121.
اکبری، علی و فلامکی، محمد منصور(1395). بررسی جایگاه ادراکات حسی و احساس در پدیده­شناسی فضای ساخته‌شده. پژوهش­های انسان شناسی ایران، 6(1)، 21-7.
امامقلی، عقیل، آیوازیان، سیمون، زاده‌محمدی، علی و اسلامی، غلامرضا (1391). روانشناسی محیط، عرصه مشترک معماری و علوم رفتاری. فصلنامه علوم رفتاری، 4(14)، 44-23.
باطنی خسروشاهی، الناز و بلبلان اصل، لیدا (1394). بررسی تأثیر فرایند ادراک در رابطه انسان محیط و نقش آن در طراحی محیط شهری. کنفرانس بین المللی انسان، معماری، عمران و شهر، تبریز. ایران.
بختیار‌نصرآبادی، آمنه و غلامی‌گوهره، محمدرضا (1396). سنجش کیفیت غنای حسی در ارتقای فضای شهری (مطالعه موردی: محله سیچان، اصفهان). مطالعات محیطی هفت حصار، 22(6)، 110-97.
براتی، ناصر و سلیمان‌نژاد، محمدعلی(1390). ادراک محرک‌ها در محیط کنترل شده و تأثیر جنسیت بر آن. باغ نظر مرکز پژوهشی هنر، معماری و شهرسازی نظر، 17(8)، 19-30.
بلالی‌اسکوئی، آزیتا و زاده‌مهدی، حدیثه(1397). روان بخشی(ادراک) فضاهای طبیعی در محیط انسان ساخت (آرامش بخشی فضاهای سبز طبیعی). دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، 3(3)، 58-45.
پاکزاد، جهانشاه و بزرگ، حمیده (1391). الفبای روانشناسی محیط برای طراحان. چاپ اول، تهران: آرمان شهر. 
پوردیهیمی، شهرام، مدنی، رامین و موسوی‌نیا، فاطمه(1396). عوامل کالبدی مؤثر بر ادراک تراکم در محیط‌های مسکونی، نمونۀ موردی: محلات مسکونی شهر مشهد. مطالعات معماری ایران (دو فصلنامه معماری ایرانی)، 6(11)، 43-61.
حاتمی، مژگان (1394). کاربست علم روانشناسی محیطی در معماری و طراحی شهری با تأکید بر اصول و معیارهای طراحی مجتمع­های مسکونی. مدیریت شهری، 42(1)، 178-153.
دانشگر مقدم، گلرخ، بحرینی، حسین و عینی‌فر، علیرضا(1389). تحلیل اجتماع­پذیری محیط کالبدی متأثر از ادراک طبیعت در محیط انسان ساخت، مطالعه موردی: نمونه‌های مسکونی شهر همدان. نشریه هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی، 45(1)، 36-25.
دلاکه، حسن، بهزادفر، مصطفی، قلعه‌نویی، محمود و بختیار‌نصرآبادی، آمنه‌(1396). بازشناسی الگوهای رفتاری در میدان انقلاب اصفهان. مطالعات محیطی هفت حصار، 6(21)، 111-95.
دویران، اسماعیل، غلامی، سعید و دانش‌دوست، مهرداد(1391). نقش شاخص‌های اجتماعی و کالبدی بر کیفیت زندگی شهری، مطالعه موردی: محلات شهری زنجان. مجله جغرافیا و مطالعات محیطی، 1(4)، 30-44.
ربیعی‌فر، ولی‌الله و حضرتی، مجید(1394). تحلیل ارزیابی اثرات اجرای طرح هادی در بهبود ابعاد کالبدی، فضایی و محیطی کیفیت زندگی روستایی، مطالعه موردی: استان زنجان. فصلنامه علمی-پژوهشی برنامه‌ریزی فضایی(جغرافیا)، 5(2)، 138-117.
رحیق اغصان، امیرمسعود(1397). تأثیر فضای فیزیکی محیط زندگی افراد بر اساس ارزیابی محیط مصنوع. اولین کنفرانس بین المللی مطالعات بین رشته‌ای در مدیریت و مهندسی. تهران: دانشگاه تهران، موسسه پژوهشی مدیریت مدبر.
رسول‌پور، هژیر، اعتصام، ایرج و طهماسبی، ارسلان(1397). ارزیابی تأثیر مؤلفه‌های کیفیت محیطی بر الگوهای رفتاری در فضاهای فیزیکی شهری، نمونه موردی: خیابان ولی عصر تهران. مطالعات محیطی هفت حصار، 7(25)، 34-19.
رضایی، حسین، کرامتی، غزال، دهباشی‌شریف، مزین و نصیر‌سلامی، محمدرضا(1397). تبیین الگوواره­ای فرایند روان‌شناختی حصول معنای محیطی و تحقق حس مکان با تمرکز بر نقش واسط ادراک. ماهنامه باغ نظر، 15(65)، 66-49.
روستا، مجتبی، ابراهیم­زاده، عیسی و ایستگلدی، مصطفی‌(1396). تحلیل تاب­آوری کالبدی در برابر زلزله، مطالعه موردی: بافت فرسوده شهر مرزی زاهدان. فصلنامه جغرافیا و توسعه، 15(46)، 18-1.
سلیمانی، علیرضا، آفتاب، احمد، اسدی‌عیسی‌کان، مریم و مجنونی، علی‌(1396). بررسی تأثیر طراحی شهری بر رفتار و اخلاق شهروندان، مطالعه موردی: خیابان های امام، مدرس و کاشانی ارومیه. پژوهش­های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 5(2)، 314-289.
شکیبامنش، امیر و حکیمی، یاسمن‌(1396). بررسی تأثیر رویت‌پذیری فضای کالبدی بر رفتار عابران پیاده در میادین شهری با کمک تحلیل­های مبتنی بر آیزویست سه بعدی، مطالعه موردی: سبزه میدان تهران. فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات شهری، 7(25)، 115-101.
صالحی‌نیا، مجید و معماریان، غلامحسین‌(1388). اجتماع‌پذیری فضای معماری. نشریه هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی، (40)، 17-5.
طهماسبی، ارسلان، علیزاده، هوشمند ­و اصلانی، پرویز‌(1394). مطالعه مؤلفه‌های شکل‌دهنده کیفیت معنایی-ادراکی محیط، مطالعه موردی: محله قطارچیان سنندج. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 25، 134-111.
عابدی، محمدحسین و جودی، پروانه‌(1397). بررسی تأثیر روانشناسی محیطی در فضاهای آموزشی و معماری، دومین کنفرانس بین المللی پژوهش در مهندسی، علوم و تکنولوژی. تهران: انجمن اقتصاد و انرژی.
عسکری‌زاد، رضا و اسدی‌ملک‌جهان، فرزانه‌(1397). برنامه‌ریزی و ساماندهی توسعه کالبدی معماری در فضاهای شهری، مطالعه موردی: فلکه دفاع مقدس رشت، معماری شناسی. نشریه اختصاصی معماری و شهرسازی ایران، 1(1)، 16-1.
کاظمی، علی و بهزادفر، مصطفی‌(1392). بازشناسی نظام معانی محیطی در محیط­های تاریخی با تأکید بر تحولات اجتماعی مخاطبان، مطالعه موردی: محله صیقلان رشت. فصلنامه مطالعات شهری، 6، 87-75.
کامورشلمانی، آمنه و حناچی، سیمین‌(1393). بررسی تأثیر عوامل بصری فضاهای شهری بر الگوهای رفتاری شهروندان، مطالعه موردی: میدان شهرداری رشت. هویت شهر، 9(24)، 78-65.
کرمی، فریبا، راه‌نور، رباب و شجاعی­وند، بهمن(1395). بررسی تطبیقی تأثیر ابعاد کالبدی-محیطی در کیفیت زندگی شهرها، نمونه­های مورد مطالعه: شهرهای عجب شیر و بناب. نشریه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 7(27)، 76-59.
کریمی‌یزدی، اعظم، براتی، ناصر و زارعی، مجید (1395). ارزیابی تطبیقی ادراک فضای شهری ازنظر مخاطبین و متخصصین عرصه شهری، مطالعه موردی مجموعه شهری امامزاده صالح تجریش تهران. باغ نظر، 13(45)، 26-13.
لطیفی، امین و سجادزاده، حسن‌(1394). ارزیابی تأثیر مؤلفه‌های کیفیت محیطی بر الگوهای رفتاری در پارک-های شهری، مطالعه موردی: پارک مردم همدان. فصلنامه مطالعات شهری، 3(11)، 20-5.
لنگ، جان، ت: عینی‌فر، علیرضا‌(1386). آفرینش نظریه معماری نقش علوم رفتاری در طراحی محیط. انتشارات: دانشگاه تهران.
مستقیمی، ندا، گودرزی‌سروش، محمد‌مهدی و دانشگر‌مقدم، گلرخ‌(1394). بررسی تأثیر ساختار کالبدی بر رفتار فضایی بهره بران با رویکرد روانشناسی محیطی، مطالعه موردی: پایانه مسافربری استان همدان. مطالعات محیطی هفت حصار، 4(13)، 89-77.
مرکز آمار ایران (1395). سرشماری عمومی نفوس و مسکن شهرستان مشهد. تهران: مرکز آمار ایران.
ملکی، سعید، امانپور، سعید، صفایی‌پور، مسعود، پورموسوی، نادر و مودت، الیاس‌(1396). ارزیابی طیف تاب­آوری کالبدی شهرها در برابر زلزله با استفاده از مدل‌های برنامه‌ریزی، مطالعه موردی: شهر ایلام. نشریه برنامه‌ریزی توسعه کالبدی، 2(5)، 20-9.
منتظرالحجه، مهدی، نوکار، بهار، شریف­نژاد، مجتبی و فتوحی، زهرا‌(1394). سنجش شاخص­های کالبدی موثر بر مؤلفه زیبایی­شناسی در توسعه­های شهری معاصر. فصلنامه مطالعات شهری، 8(29)، 58-45.
نصیرسلامی، محمدرضا و سوهانگیر، سارا‌(1392). راهکارهایی
جهت ارتقاء کیفیت اثر متقابل انسان و محیط بر یکدیگر با رویکرد روانشناسی محیطی. نشریه تحقیقات روان‌شناختی، 5‌(19)، 79-100. 
یوسفی، علی و صادقی‌نژاد، مهسا‌(1396). مرور انتقادی نظریه سیمای شهر لینچ ؛ نشانه‌شناسی نقشه­های ادراکی شهروندان و بازشناسی هویت کالبدی شهر. مطالعات جامعه­شناختی شهری، 7(22)، 72-47.
Basu, T., & Ghosh, M. (2017). Visual Perception of Space and Parametric Design. GSTF Journal of Engineering Technology4(2).‏
Benoudjit A, D. C., & Coates, P. (2004). Human perception and space classification: The perceptive network.‏
Bower, I., Tucker, R., & Enticott, P. G. (2019). Impact of built environment design on emotion measured via neurophysiological correlates and subjective indicators: A systematic review. Journal of Environmental Psychology66, 101344.‏
Gärling, T., & Golledge, R. G. (1989). Environmental perception and cognition. In Advance in Environment, Behavior, and Design (pp. 203-236). Springer, Boston, MA.‏
Gifford, R. (2014). Environmental psychology matters. Annual Review of Psychology65, 17-39.‏
Gilg, A. (2009). Perceptions about land use. Land Use Policy, 26, S76-S82.‏
Indriyati, S. A. (2018). Occupants’ Perceptions in Relations to Space: The Case Study of Senior Housing Design in Jakarta.‏ Eurasian Journal of Analytical Chemistry, 13(6), 512-521.
Kline, R. B. (2015). Principles and practice of structural equation modeling. Guilford publications.‏