با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن جغرافیا و برنامه ریزی روستایی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی روستایی

2 دانشیار گروه جغرافیا دانشگاه خوارزمی

3 استاد گروه جغرافیا، دانشگاه خوارزمی

4 استادیار گروه جغرافیا، دانشگاه خوارزمی

چکیده

وجود تعاملات فضایی نواحی مرزی در همه کشورها، این مناطق را به کانون­های حساس مبدل ساخته است. نواحی مرزی استان کردستان، توانسته­اند در سایه مزیت­های نسبی و رقابتی، ارتباطات گسترده­ای را با مناطق مرزی عراق برقرار نمایند. در این راستا، بررسی کنش متقابل بین نقاط سکونتگاهی، الگوی فضایی تعاملات و اثرات توسعه­ای آن در سطح این نواحی، می­تواند چارچوب لازم را برای برنامه­ریزی توسعه فضایی پایدار فراهم آورد. پژوهش حاضر به دنبال شناسایی و تحلیل الگوی حاکم بر تعاملات فضایی در نواحی مرزی استان کردستان است. این تحقیق بر اساس روش، توصیفی- تحلیلی و بر اساس هدف، بنیادی است. جامعه آماری آن را خانوارهای 207 روستا و 8 شهر مرزی تشکیل می­دهند. تعیین حجم نمونه برای سکونتگاه­های روستایی با استفاده از فرمول کوکران، 135 روستا به دست آمد که در ادامه بنا به دلایلی همچون (صعب العبور بودن برخی روستاها، مسائل و محدودیت­های امنیتی در نواحی مرزی)، حجم نمونه نهایی برابر با 46 روستا به دست آمده است. روستاهای منتخب با استفاده از دو روش تصادفی طبقه­ای و سهمیه­ای به عنوان حجم نمونه انتخاب شدند. در ارتباط به نقاط شهری در این پژوهش تمامی نقاط شهری در نواحی مرزی استان کردستان به روش تمام شماری مورد بررسی قرار گرفته است.  نتایج در محدوده مورد بررسی از نابرابری در توزیع امکانات و خدمات حکایت دارد. این وضعیت نشان­دهندۀ عدم شکل­گیری الگوی شبکه­ای و جریانات دوسویه در ناحیه است. نتایج نشان می­دهد که  جریان کالا و سرمایه به شکل فرا ناحیه­ای و در ارتباط با نقاط پیشکرانه­­ ملی غرب کشور (مانند سلیمانیه و اربیل) و نقاط پسکرانه­ فراملی (مانند تهران)، بیشترین اثرات را در شکل­گیری الگوی فضایی تعاملات مرزی محدوده مورد بررسی داشته­ که می­توان آن را به الگوی لوزی شکل (مرکز- پیرامون- مرکز) تشبیه نمود. همچنین جریانات خدمات و اطلاعات نیز به صورت درون ناحیه­ای، بیشترین تأثیر را در شکل­گیری الگوی قطبی یا مرکز- پیرامونی در محدوده مورد مطالعه داشته­ اند.

کلیدواژه‌ها

آراسته، مجتبی، داداش‌پور، هاشم و تقوایی، علی‌اکبر (1395). ارائه چهارچوب نظری مناسب ساختار فضایی بنادر و مناطق پسکرانه­ای بر مبنای روش تحلیل محتوا. فصلنامه مدیریت شهری، 15(44)، 40- 19.
اسدی، ایرج و زبردست، اسفندیار (1389). گونه‌شناسی مناطق شهر- بنیاد در مطالعات شهری و منطقه­ای  با نظری بر واکاوی مفهوم مجموعه شهری در ایران.  مجله هنرهای زیبا. 43(2)، 30- 17.
بقایی، علی، موسوی، سید محمدمهدی و وثوق، بلال (1388). استراتژی مالی مناسب برای مدیریت ریسک کل هنگام بروز رکود مالی. فصلنامه اندیشه مدیریت راهبردی، 3(2)، 129-148.
حسن‌زاده، آسو (1392). نقش مبادلات تجاری غیر رسمی در تحول کالبدی - فضایی سکونتگاههای روستاهای مرزی. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، گروه جفرافیای انسانی، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی.
خیرالدین، رضا و رازپور، مهدی (1393). بررسی پیامدهای اقتصاد غیررسمی و توریسم تجاری بر تحولات کالبدی فضایی شهرستان مرزی بانه؛ رویکرد تحلیل استراتژیک فضایی چند مقیاسی.  فصلنامه مطالعات و پژوهش­های شهری و منطقـه­ای، 5(20)، 66-45.
داداش‌پور، هاشم و آفاقپور، آتوسا (1395). تبیین عقلانیت معرفتی و نظری نوین حاکم بر سازمانیابی فضا در سیستم­های شهری. فصلنامه مطالعات میان­رشته­ای، 8(2)، 28-1.
داداش‌پور، هاشم، ممدوحی، امیررضا و آفاقپور، آتوسا (1393). سازمان فضایی در نظام شهری ایران با استفاده از تحلیل جریان هوایی افراد. مجله پژوهش­های جغرافیای انسانی، 1، 150- 125.
دادش‌پور، هاشم و ده­جانی، مهدی (1394). شناسایی و اولویت‌بندی عوامل ریشه‌ای تاثیرگذار در ارتقای رقابت‌پذیری، منطقه‌ مورد مطالعاتی: استان کردستان. فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 5(19)، 42 – 27.
رفیعیان، مجتبی، مولودی، جمشید، مشکینی، ابوالفضل، رکن‌الدین افتخاری، علیرضا و  ایراندوست، کیومرث (1393). رابطه تحول کارکرد مرز با ارتقای وضعیت پیرامونی شهرهای مرزی، مطالعه موردی: شهرهای مرزی بانه و سقز. فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات شهری، 3(9)، 50- 48.
رکن­الدین افتخاری، علیرضا، پاپلی‌یزدی، محمدحسین و عبدی، عرفان (1387). ارزیابی اثرات اقتصادی بازارچه‌های مرزی بازتاب­های توسعه مناطق مرزی. فصلنامه ژئوپلیتیک، 4(2)، 109-82.
زبردست، اسفندیار و حـاجی‌پـور، خلیـل (1388). تبیـین فرایند شـکل‌گیـری، تکـوین و دگرگـونی منـاطق کـلان شهری. پژوهش­های جغرافیای انسـانی، 41(69)، 121-105.
سـعیدی، عبـاس (1392). مفـاهیم بنیـادین در برنامـه‌ریـزی کالبدی- فضایی(بخش دوم). نشریه برنامه­ریزی توسـعه کالبدی، 1(3)، 24-11.
صرافی، مظفر (1379). مبانی برنامه‌ریزی توسعه منطقه­ای (چاپ دوم). تهران: انتشارات سازمان برنامه و بودجه.
طالشی، مصطفی، عزیزپور، فرهاد و دولتی، غلام(1398). تحلیل اثر جریانات فضایی در تحولات کالبدی- فضایی روستاهای پیراشهری، مطالعه موردی: سکونتگاه‌های روستایی پیرامون کلانشهر کرج، دهستان تنکمان شمالی. مجله مسکن و محیط، 38(166)، 94-79.
عزیزپور، فرهاد و آرمین­زاده، محسن (1389).  نظریه و رویکردهای سازمان فضایی سکونتگاههای روستایی (چاپ دوم). تهران: انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی.
عندلیب، علیرضا (1380). نظریه پایه و اصول آمایش مناطق مرزی جمهوری اسلامی ایران (چاپ اول). تهران: انتشارات بسیج منطقه 3.
فخرفاطمی، علی­اکبر (1383). نقش بازارچه­های مرزی در تثبیــت جمعیــت و توســعه روســتایی. پایــان­نامــه کارشناسی‌ارشد،گروه جغرافیا، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی.
قاسمی‌سیانی، محمد، افراخته، حسن، عزیزپور، فرهاد و ریاحی، وحید (1398). تحلیلی بر یکپارچگی فضایی نواحی روستایی مبتنی بر تحلیل شبکه­ای جریان­های فضایی، مورد شناسی: بخش بنرود و جلگه شهرستان اصفهان). فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری- منطقه­ای، 9(31)، 35-38.
کاستلز، مانوئل (1384). عصر اطلاعات. ترجمه علیقلیان، احد و خاکباز، افشین (چاپ پنجم). تهران: انتشارات طرح‌نو.
کامران، حسن، پریزادی، طاهر و حسینی‌امینی، حسن(1390). ساماندهی فضایی نواحی مرزی همجوار با مرز ایران و پاکستان با رویکرد پدافند غیرعامل. مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 2(5)،132-109.
کرسول، جان دبلیو (1391). طرح پژوهشی(رویکردهای کمی،کیفی و شیوه ترکیبی). ترجمه دانایی فرد، حسن و صالحی، علی (چاپ سوم). تهران: انتشارات مهربان نشر.
کریمی، مرتضی و وفایی، علی­اکبر (1392). امنیت‌سازی با توسعه پایدارتر مناطق مرزی. مجله پژوهش و برنامه­ریزی شهری، 4(15)، 112- 95.
کلانتری، خلیل و عبدالله‌زاده، غلامحسین (‌1394). برنامه ریزی فضایی و آمایش سرزمین. تهران: نشر فرهنگ صبا.
گلوردی، عیسی (1390).  محدودیت­ها و فرصت­های توسعه اجتماعی- فرهنگی نواحی مرزی. فصلنامه ره‌نامه، 2(1)، 28-11.
لطفی، حیدر (1397). نقش بازارچه­های مرزی در موازنه­سازی و تقارن فضای اقتصادی مناطق مرزی ایران. نشریه علمی- پژوهشی برنامه­ریزی توسعه کالبدی، 7 (11)، 110- 94.
لطفی، صدیقه و شهابی شهمیری، مجتبی (1395). تغییر الگوی شهرنشینی از ساختار شهری تک مرکزی- سلسله­مراتبی به ساختارهای منطقه­ای شبکه­ای- چندمرکزی. مجله آمایش و برنامه­ریزی فضا، 20(3)، 267- 241.
محمدپور، احمد (1389). روش در روش، درباره ساخت معرفت در علوم انسانی (چاپ سوم). تهران: انتشارات جامعه شناسان.
محمدپور، احمد (1389). فراروش، بنیان‌های فلسفی و عملی روش تحقیق در علوم اجتماعی (چاپ سوم). تهران: انتشارات جامعه شناسان.
محمدپور، علی، احمدی­پور، زهرا و بدیعی، مرجان (1385).  نقش تحول کارکرد مرز بر فضای جغرافیایی بخش باجگیران در مرز ایران و ترکمنستان. فصلنامه مدرس علوم انسانی، ویژه نامه جغرافیا، 10(48)، 172-145.
مختاری‌هشی، حسین،  وزین، نرگس و قادری‌حاجت، مصطفی (1396). بررسی پایداری امنیت روستاهای مرزی استان سیستان و بلوچستان.  فصلنامه جغرافیایی سرزمین، 4(54)، 60-43.
مـوسـوی، میرنجف و زنگی‌آبــادی، علی (1390). برنامه‌ریزی توسعه شهرهای مـرزی، مطالعه مــوردی: استان آذربایجان غربی (چاپ اول). مشهد:  انتشارات شریعه توس.
مهدوی‌وفا، حبیب­اله، رضویان، محمـدتقـی و مـومنی، مصـطفی (1388). نقـش اقتصـاد سیاسـی در سـاختار فضایی تهران و پیرامون. مجله محـیط شناسـی، 35(50)، 14- 1.
Burger, M. J., Van Der Knaap, B., & Wall, R. S. (2014), Polycentricity and the multiplexity of urban networks. European Planning Studies, 22(4), 816-840.
Burger, M., & Meijers, E. (2012), Form follows function? Linking morphological and functional polycentricity. Urban studies, 49(5), 1127-1149.
Camagni, R. P., & Salone, C. (1993), Network urban structures in northern Italy:  elements for a theoretical framework. Urban studies, 30(6), 1053-1064.
Haggett, P., & Chorley, R. J. (1967), Models, paradigms and the new geography, Models in geography, 19 (41).
Kolossov, V.(2005), Border Studies: Changing Perspectives and Theoretical
Appro- aches. Geopolitics, 10 (4), 607–612.
 Liu, X., Derudder, B., & Wu, K. (2016), Measuring polycentric urban development in China: An intercity transportation network perspective, Regional Studies, 50(8), 1302-1315.
Pitzl, Jerry. (2004). Encyclopedia of Human Geography, Edition Unstated Edition.
Porter, M. E. (1990), The competitive advantage of nations. Harvard business  review,  68(.2), 73-93.
 Brezzi, M., & Veneri, P. (2015), Assessing polycentric urban systems in the OECD:  Country, regional and metropolitan perspectives. European Planning Studies, 23(6), 1128-1145.
Rumley, D., and Minghi, J.V. (1991). The Geography of Border Landscapes. Routledge: New York.