با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن جغرافیا و برنامه ریزی روستایی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه جغرافیا، دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

2 استاد گروه جغرافیا، دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

3 دانشیار گروه جغرافیا، دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایرانه شهید بهشتی

چکیده

برنامه‌ریزی فضایی به عنوان رویکرد بدیل توسعه پایدار در دانش جغرافیا، مبتنی بر درک درست و متناسب از فضا به عنوان پدیده­ای نظام‌مند است که نقش محوری در هدایت جامعه به سوی اصول توسعه پایدار دارد. احداث سد و شبکه­های آبیاری در قالب طرح‌های عمران و توسعه، به منظور تأمین آب کشاورزی، شرب و صنعت، از یک سو موجب تغییرات ساختاری- کارکردی مختلفی در نظام مکانی- فضایی سکونتگاه‌های انسانی شده و از سوی دیگر به عنوان اقدامی مداخله‌جویانه در نظام محیطی محسوب می‌شود که آثار و پیامدهای متعددی دارد. این پیامدها به­عنوان بخشی از فضاهای جغرافیایی محسوب می‌شوند که در فرآیند تحول فضایی و تولید فضا نقشی مهم بر عهده دارند. این پژوهش با استفاده از روش اثباتی و تلفیقی از روش­های کمی و کیفی و از طریق تکمیل پرسشنامه­های خانوار و آبادی و تجزیه و تحلیل آماری، به ارزیابی آثار ناشی از اجرای سد و شبکه آبیاری علویان(در استان آذربایجان شرقی) در تغییر و تحولات نظام فضایی سکونتگاه­های روستایی با رویکرد برنامه‌ریزی فضایی می­پردازد. نتایج پژوهش نشان داد اجرای طرح سد و شبکه آبیاری علویان به لحاظ نبود نگرش جامع و نظام‌وار مبتنی بر اصول برنامه­ریزی فضایی در مطالعه، اجرا و بهره برداری، ساماندهی و رشد متوازن نظام فضایی سکونتگاه­های روستایی را درپی نداشته است. 

کلیدواژه‌ها

  1. رضوانی، محمدرضا (1390). برنامه‌ریزی توسعه روستایی در ایران. تهران: انتشارات قومس.

    سعیدی، عباس(1397). نقد علمی و نقد پویش ساختاری- کارکردی. فصلنامة جغرافیا، 16(58)، 5-20.

    سعیدی، عباس(1393). توسعه پایدار: شالوده‌ها و الزامات، جغرافیا و توسعه پایدار. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده علوم زمین، 61- 91.

    سعیدی، عباس(1391). مفاهیم بنیادین در برنامه‌ریزی کالبدی- فضایی(بخش اول). فصلنامه برنامه‌ریزی توسعه  کالبدی، 1(1)، 9-26.

    سعیدی، عباس(1392). مفاهیم بنیادین در برنامه‌ریزی کالبدی- فضایی(بخش دوم). فصلنامه برنامه‌ریزی توسعه  کالبدی، 1(3)، 11-24.

    سعیدی، عباس(1391). پویش ساختاری- کارکردی، رویکردی بدیل در برنامه‌ریزی فضایی. فصلنامة اقتصاد فضا و توسعة روستایی، 1(1)، 1-19.

    سعیدی، عباس و صدوق، سیدحسن (1385). نظام فضائی به مثابه جوهرة مطالعات جغرافیائی. نشریه علمی- پژوهشی جغرافیا، 4(10و11)، 7- 20

    سعیدی، عباس، معصومی، کاوه، رحمانی‌فضلی، عبدالرضا و اطاعت، جواد (1397). حکمرانی آب و توسعه منطقه‌ای، مطالعه موردی: منطقه آبیاری کرخه(خوزستان). فصلنامة جغرافیا، 16(56)، 5- 19.

    صادقی، حجت‌اله، صیدالی، اسکندر و رضوانی، محمدرضا (1396). بررسی تأثیرات اقتصادی سدهای مخزنی بر توسعۀ سکونتگاه­های روستایی، مطالعه موردی: سد کارون سه، شهرستان ایذه. مجلهآمایشجغرافیاییفضا، 7(24)، 185-200.

    غفاری‌راد، رسول و سعیدی، عباس (1397). نقش احداث و بهره­برداری از سد و شبکه­های آبیاری در ساماندهی نظام فضایی سکونتگاه­های روستایی، مورد: سد مخزنی علویان در نواحی مراغه و بناب(آذربایجان شرقی/ ایران). نشریه علمی- پژوهشی جغرافیا، 16(59)، 24- 37.

    گلباز، مریم، حیدری، بهمن، حسین‌زاد فیروزی، جواد، حیاتی، باب‌اله و ریاحی‌درچه، فرشید (1396). ارزیابی اثرات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی سد و شبکه آبیاری تنگاب فیروزآباد فارس. مجله تحقیقاتاقتصاد و کشاورزی ایران، 48(2)، 179-195.

    مرکز آمار ایران (1395). داده­های سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1395.

    مهندسین مشاور مهاب قدس (1358). طرح چندمنظوره صوفی چای. مطالعات مرحله دوم، گزارش جامعه‌شناسی.

    مهندسین مشاور مهاب قدس (1365). طرح چندمنظوره صوفی چای. مطالعات مرحله دوم، گزارش نهایی توجیه اقتصادی سد علویان و شبکه آبیاری صوفی چای.

    Brackhahn, B.; R’Kärkkäinen (2001). Spatial planning as an instrument for promoting sustainable development in the Nordic countries Action programme for 2001–2004. prepared by a The Ministries responsible for the Environment in the five Nordic countries: Denmark, Finland, Iceland, Norway and Sweden, 1:1-32. ISBN 87-601-9466-9.

    Brown, P. H.; D.Tullos, and B.Tilt and, D.Magee and, A. T. Wolf (2008). Modeling the costs and benefits of dam construction from a multidisciplinary perspective. Journal of Environmental Management, 90:303-311. DOI 10.1016/j.jenvman.2008.07.025.

    Garandeau, R.; S. Edwards, and M. Maslin (2014). Biophysical, socioeconomic and geopolitical impacts assessments of large dams: an overview. UCL Hazard Centre/Natural Resource Management/Water Resources, 1-16.Email: s.edwards@ucl.ac.uk.

    Haughton, G.; P Allmendinger, and D. Counsell and G. Vigar (2010). The New Spatial Planning, Territorial Management with Soft Spaces and Fuzzy Boundaries. Publisher: Routledge, London, 1: 1-276. ISBN: 978-0415483360.

    Iwuji, M. C.;  C. P. Iheanyichukwu, and J. D. Njoku, and F. I. Okpiliya, and S. O. Anyanwu, and G. T. Amangabara, and K. O. E. Ukaegbu ( 2017). Assessment of Land Use Changes and Impacts of Dam Construction on the Mbaa River, Ikeduru, Nigeria. Journal of Geography, Environment and Earth Science International, 13(1):1-10. DOI  10.9734/JGEESI/2017/34984.

    Kibler, K; D. Tullos, and B. Tilt, band A. Wolf, and D. Magee, and E. Foster Moore, and F.Gassert (2012). Integrative Dam Assessment Model (IDAM) Documentation: Users Guide to the IDAM Methodology and a Case Study from Southwestern China. Oregon State University, Corvallis, 1: 1-90.

    Kirchherr, J., and K. Charles. 2016. The social impacts of dams: A new framework for scholarly analysis.Environmental Impact Assessment Review, 60:97-114. DOI 10.1016/j.eiar.2016.02.005.

    Kumar Singh, P (2019). Spatial Planning for Socio-Economic Development.International Journal of Geography and Regional Planning, 5(1):101-107.www.premierpublishers.org. ISSN: 2021-6009.

    Leturq, G (2016). Diffedences and Simlarities in impacts of Hydroelectric Dams between north and south of Brazil. Ambient.soc, 19:265-286.DOI10.1590/1809-4422ASOC0254R1V1922016.

    Majoro, F.; C’Mukamwambali and J.D'Amour Uwimana Shumbusho (2016). Environmental Impacts Investigation of Irrigation Proects: Case Study of Kanyonyomba Rice Perimeter in Rwanda. Journal of Water Resource and Protection,08(07):687-696.DOI 10.4236/jwarp.2016.87056.

    1. Mansur, A (2015). Impact of Gafan Dam Construction and Its Adverse Socio-Economic Effects on Bunkure Local Government Area of Kano State, International Journal of Innovative Research and Development, 4(3):371-375. www.ijird.com.
    2. Misra, R.P., and R.N. Achyutha (1990). Micro Level Rural Planning: Principles, Methods and Case Studies.New Delhi: Concept Publishing Company, 1: 1-343. ISBN: 9788170222965 8170222966.
    3. Morphet, J (2011). Effective practice in spatial planning, Publisher: Routledge.ISBN: 978-0415-49282-9.
    4. Mostafa, H.; and N. Fujimoto (2015). Monitoring and Evaluation of Irrigation Management Projects in Egypt. JARQ, 49 (2):111-118. http://www.jircas.affrc.go.jp.
    5. Samarakoon, S.; N. Dayawansa, and E. Gunawardena (2017). Land Use Changes Resulting from Construction of Deduru Oya Reservoir and Its’ Impacts on Livelihood. Journal of Tropical Agricultural Research, 28: 162-174. DOI 10.4038/tar.v28i2.8193.
    6. Scholten, T.; D. Hartmann, and T. Spit (2019). The spatial component of integrative water resources management: differentiating integration of land and water governance. Journal of Water Resources Development,35:1-18.DOI 10.1080/07900627.2019.1566055.
    7. Shi, H.; J.Chen, and B.Sivakumar (2019).The Role of Large Dams in Promoting Economic Development under the Pressure of Population Growth. Journal of Sustainability, 11(2965): 1-14.  DOI 10.3390/su11102965.
    8.  Siciliano, G.; and F.Urban, and M. T.Mullins, and L.Pichdara, and S.Kim (2016). The Political Ecology of Chinese Large Dams in Cambodia: Implications, Challenges and Lessons Learnt from the Kamchay Dam, Journal ofWater, 8(405): 1-18. DOI 10.3390/w8090405.
    9. Sivongxay, A.; R. Greiner, and S. Garnett  (2017). Livelihood impacts of hydropower projects on downstream communities in central Laos and mitigation measures. Journal of Water Resources and Rural Development,  9:46-55. DOI 10.1016/j.wrr.2017.03.001.

    10. Saleh. A. W(2010). Planning for a Large Dam Project: The Case of Traveston Crossing Dam, Water Resources Management, 24(12):2991-3015.DOI 10.1007/s11269-010-9591-2.

    11. Tahiscioglu, M. S.; and N. Anul, F. Ekmekc, and N.Durmus (2005). Positive and Negative impacts of dams on the Environment, INTERNATIONAL CONGRESS ON RIVER BASIN MANAGEMENT, 759-769.

    12. Vanclay, F.2015. Social Impact Assessment: Guidance for assessing and managing the social impacts for proects. International Association for Impact Assessment, 1: 1-107. University of Groningen.

    13. Verocai, I (2000). Environmental and Social Assessment for large dams -Thematic Review from the Point of View of Developing Countries, Prepared for Thematic Review V.2: Environmental and Social Assessment for large dams, 1:1-12 www.dams.org.

    14. Wiejaczka L.; J.R.Olędzki, A.Bucala, and M .Kijowska-Strugala (2017). A spatial and temporal analysis of land use changes in two mountain valleys: with and without dam reservoir (Polish Carpathians). Quaestiones Geographicae, 36(1): 129-137. DOI 10.1515/quageo- 2017-0010.

    World Commission on Dams (2010). Dams and Development: A New Framework for Decision-Making. Earthscan: London, 1:1-56.https://www.internationalrivers.org.