با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن جغرافیا و برنامه ریزی روستایی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مدیر گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه فردوسی مشهد

2 استادیار گروه جغرافیا، دانشگاه پیام نور، ایران

3 دانشجوی دکتری برنامه ریزی دانشگاه فردوسی مشهد

4 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه محقق اردبیلی

5 دانشجوی دکتری، جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه پیام نور

چکیده

امروزه زیست­پذیری گفتمانی نیرومند را در توسعۀ شهری و طراحی شهری ایجاد می­کند که در پیشینۀ برنامه­ریزی شهری رواج پیدا کرده است. زیست­پذیری شهری از یک طرف گواه تاثیر و جذابیت قوی شهر است و از سوی دیگر ارتباطات و آثار شهری را از طریق جذب سرمایه‌گذاری بیشتر و منابع انسانی و فرهنگی شدت می­بخشد. از این رو، زیست­پذیری شهر با شهر سالم، شهر اکولوژیک و توسعه پایدار شهری ارتباط تنگاتنگی دارد. این پژوهش به دلیل ایجاد درک و دانش کاربردی برای مسئولان، مدیران برنامه­ریزی  شهری کلان­شهر مشهد در زمینۀ شناسایی و سطح­بندی عوامل کلیدی و اثرگذار بر زیست­پذیری شهری، از حیث هدف­گذاری کاربردی، از حیث روش، توصیفی تحلیلی و از منظر روش­ جمع­آوری داده­، ترکیبی از روش اسنادی- پیمایشی است. برای انجام دادن این پژوهش با بررسی جامع پژوهش و همچنین با استفاده از نظر متخصصان، 22 عوامل موثر بر زیست­پذیری در سه ابعاد شناسایی شدند؛ سپس با استفاده از تکنیک مدل­سازی ساختاری تفسیری و با استفاده از ابزار پرسشنامه، عوامل موثر در هشت گروه سطح بندی شدند. درادامه، پس از تشخیص سطوح هریک از عوامل و همچنین با در نظرگرفتن ماتریس در دسترس پذیری نهایی، مدل نهایی ساختار تفسیری ترسیم می­شود .براساس نتایج، عواملی مانند توزیع عادلانه امکانات و خدمات­زیرساختی، ایجاد حمل و نقل مطلوب و متنوع، تامین نیازهای روزمره، ایجاد اشتغال و درآمد پایدار، توسعۀ کاربری­های ­مختلط و تنوع­ و خلاقیت شهری، در ارتباط با موضوع زیست­پذیری در کلان­شهر مشهد، جزو متغیر­های کلیدی و تاثیرگذار هستند.

کلیدواژه‌ها

  1. ابراهیم­زاده، عیسی، بذرافشان، جواد و حبیب­زاده،­ لمسو (1389). تحلیل و ارزیابی کاربری اراضی روستا-شهرهای کوچک در ایران با استفاده از GIS، مطالعه موردی: خوشرودپی بابل. مطالعات و پژوهش­های شهری و منطقه‌ای، 2(5)، 111-138.

    ابراهیم­زاده، عیسی، بریمانی، فرامرز و نصیری، یوسف (1383). حاشیه­نشینی: ناهنجاری­های شهری و راهکارهای تعدیل آن، موردشناسی؛ کریم­آباد زاهدان.دو فصل­نامهجغرافیاوتوسعه، 2(3) ، 121-143

    آتش­سوز، علی، فیضی، کامران، کزازی، ابوالفضل و الفت، لعیا(1395). مدل‌سازی تفسیری- ساختاری ریسک‌های زنجیرۀ تامین صنعت پتروشیمی. مطالعات مدیریت صنعتی، 14(41)، 39-73.

    ادیبی، مهدی، کشاورز، زهرا سادات و قنبری، محمد (1393). بررسی شاخص‌های کیفیت زندگی در نواحی روستایی، مطالعه موردی: دهستان‌های بخش مرکزی شهرستان اردستان استان اصفهان. مجله مطالعات و پژوهش‌های شهری و محله­ای دانشگاه  اصفهان، 6(22)، 163-182.

    آذر، عادل و بیات، کریم (1387). طراحی مدل فرآیند محوری کسب و کار با رویکرد مدل‌سازی ساختاری تفسیری (ISM). نشریه مدیریت فناوری اطلاعات، 1(1)، 13-18.

    افشارکهن، جواد، بلالی، اسماعیل و قدسی، علی (1391). بررسی ابعاد اجتماعی مساله کنترل ترافیک شهری (مورد مطالعه: مشهد). مجله مطالعات شهر، 2(4)، 90-59.

    اکبری، مجید، بوستان احمدی، وحید، موسوی، سیدچمران و حاجی­پور، نازنین (1397). ارزیابی وضعیت زیست­پذیری مناطق کلان­شهر شیراز از منظر شهروندان. فصلنامه رفاه و توسعه اجتماعی، 10(37)، 154-124.

    امین­زاده گوهرریزی، بهرام و روشن، مینا (1392). ارائه روش سنجش تطبیقی زیست‌پذیری در محلات شهری با تاکید بر معیارهای برنامه­ریزی کاربری زمین (نمونه موردی: شهر قزوین). اولین همایش ملی شهرسازی و معماری در گذر زمان، قزوین، دانشگاه بین المللی امام خمینی.

    ایراندوست، کیومرث، عیسی­لو، علی‌اصغر و شاه‌مرادی، بهزاد (1394). شاخص زیست‌پذیری در محیط‌های شهری(بخش مرکزی شهر مقدس قم). فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد و مدیریت شهری، 4(13)، 101-118.

    بندرآباد، علیرضا(1390). شهر زیست­پذیر از مبانی تا معنا. تهران: انتشارات آدرخش.

    بندرآباد، علیرضا و احمدی­نژاد، فرشته (1393). ارزیابی شاخص­های کیفیت زندگی با تاکید بر اصول شهر زیست‌پذیر در منطقه 22 تهران. پژوهش ­و ­برنامه­ریزی شهری، 5(16)، 55-74.

    بندرآباد، علیرضا (1389). تدوین اصول الگوی توسعه­ فضایی و شکل شهر زیست­پذیر ایرانی (مطالعه موردی: مناطق 1،15،22 تهران). رساله دکتری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران.

    پریزادی، طاهر و بیگدلی، لیلا (1395). سنجش سطح زیست­پذیری محلات منطقه 17 شهرداری تهران. نشریه تحلیل فضای و مخاطرات محیطی، 3(1)، 65-90.

    پورطاهری، مهدی، افتخاری، عبدالرضا رکن‌الدین و فتاحی، حداله (1388). ارزیابی کیفیت زندگی در نواحی روستایی. پژوهش­هایجغرافیایانسانی، 76(2)، 13-31.

    جعفری مهرآبادی، مریم، اکبری، مجید، عطایی، فرزانه و رزاقی‌چمازکتی، فرزانه (1396). مدل‌یابی ساختاری - تفسیری عوامل موثر بر توسعه گردشگری غذا (نمونه موردی: شهر رشت). مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 12(3)، 681-698.

    جمعه‌پور، محمود و طهماسبی‌تهرانی، شهرزاد(1392). تبیین میزان زیست پذیری و کیفیت زندگی در روستاهای پیرامون شهری (مطالعه موردی بخش مرکزی شهرستان شهریار). فصلنامه برنامه ریزی توسعه کالبدی، 1(3)، 49-60

    حبیبی، داود، قشقایی، رضا و حیدری، فرزاد(1391). نگاهی به ویژگی­ها و معیارهای شهر زیست‌پذیر. همایش بین المللی دانشگاه آزاد تبریز.

    خراسانی، محمدامین (1391). تبیین زیست­پذیری روستاهای پیرامون شهری با رویکرد کیفیت زندگی، مطالعه موردی: شهرستان ورامین. رساله دکتری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران.

    خراسانی، محمدامین و رضوانی، محمدرضا (1392). شناخت و تحلیل تفاوت زیست­پذیری روستاهای پیرامون شهری در شهرستان ورامین. فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، 2(3)، 55-74.

    خراسانی، محمدامین، رضوانی، محمدرضا، مطیعی‌لنگرودی، سیدحسن و رفیعیان، مجتبی(1392). سنجش و ارزیابی مولفه­های زیست‌پذیری در سکونتگاه­های روستایی پیرامون شهری (شهرستان ورامین). توسعه روستایی، 5(1)، 11-90.

    خراسانی، محمدامین، رضوانی، محمدرضا، مطیعی‌لنگرودی، سیدحسن و رفیعیان، مجتبی(1391). سنجش و ارزیابی زیست­پذیری روستاهای پیرامون شهری(مطالعه موردی: شهرستان ورامین). نشریه پژوهش­های روستایی، 3(4)، 79-104.

    رشیدی ابراهیم‌حصاری، اصغر، موحد، علی، تولایی، سیمین و موسوی، میرنجف (1395). تحلیل فضایی منطقه کلان‌شهری تبریز با رویکرد زیست­پذیری. فصلنامه­ علمی - پژوهشی فضای جغرافیایی، 16( 56 )، 155-176.

    رضوانی، محمدرضا و منصوریان، حسن (1387). سنجش کیفیت زندگی: بررســی مفاهیم، شاخص‌ها، مدل‌ها و ارائه مدل پیشــنهادی برای نواحی روستایی. فصلنامه روستا و توسعه، 11(3) ، 1-26.

    ساسان­پور، فرزانه، تولایی، سیمین و جعفری اسدآبادی، حمزه(1394). سنجش و ارزیابی زیست­پذیری شهری در مناطق بیست و دو گانه کلان­شهر تهران. فصلنامهبرنامه­ریزیمنطقه­ای، 5( 18) ، 42-27.

    ساسان­پور، فرزانه و جعفری‌اسدآبادی، حمزه(1392).اصول و ویژگی­های شهر زیست­پذیر. اولین همایش ملی جغرافیا، شهرسازی و توسعه پایدار، تهران، اسفند 1392.

    ساسان­پور، فرزانه، تولایی، سیمین و جعفری‌اسدآبادی، حمزه (1393). قابلیت زیست­پذیری شهرها در راستای توسعه پایدار شهری(مورد مطالعه کلانشهر تهران). جغرافیا (فصلنامه علمی-پژوهشی و بین­المللی انجمن جغرافیای ایران)، 12(42)، 129-157.

    سلیمانی‌­مهرجانی، محمد، تولایی، سیمین، رفیعیان، مجتبی، زنگانه، احمد و خزائی­نژاد، فروغ (1395). زیست­پذیری: مفهوم، اصول، ابعاد و شاخص­ها. پژوهش­های جغرافیای برنامه­ریزی شهری، 4(1)، 27-50.

    شاهیوندی، احمد، قلعه­نویی، محمود و علی­پوراصفهانی، مریم (1393). بررسی ویژگی­های کالبدی و اثرگذاری آن بر سرزندگی و زیست­پذیری محله­های قدیم نمونه موردی؛ محله سنبلستان اصفهان. دو فصلنامه علمی-پژوهشی مرمت و معماری ایران، 5(9)، 13-26.

    شماعی، علی، ساسان­پور، فرزانه، سلیمانی، محمد و  احدنژادروشنی، محسن (1394).ارزیابی قابلیت‌های زیست‌پذیری بافت فرسوده و راهبردهای تقویت آن (مطالعه موردی: بافت فرسوده شهر زنجان). شهرپایدار، 2(2)، 19-34.

    صادقلو، طاهره و سجاسی­قیداری، حمدالله(1392). تبیین الگوی نظری نقش توسعه خدمات فضای سبز در زیست‌پذیری شهری. اولین کنفرانس ­ملی­خدمات ­شهری و محیط­زیست، مشهد.

    علی‌اکبری، اسماعیل، مرصوصی، نفیسه و اکبری، مجید (1399). آسیب‌‌‌شناسی فرا روش پژوهش‌‌های زیست‌‌پذیری در مقیاس کلان‌‌شهرهای ایران. فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری-منطقه­ای، 10(35)، 106-85.

    علیزاده، سجاد (1393).سنجشعواملزیست­پذیریباتاکیدبررویکردمشارکت(مطالعۀموردی:محلهبریانمنطقۀ10شهرداری تهران). پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.

    عندلیب، علیرضا (1386). فرآیند نوسازی بافت­های فرسوده شهر تهران. تهران: انتشارات سازمان نوسازی شهر تهران و نشر ری‌پور.

    عیسی­لو، علی، بیات، مصطفی و بهرامی، عبدالعلی(1393). زیست­پذیری­ رهیافتی­ نوین ­جهت ­ارتقای­ کیفیت­ زندگی­ در جوامع روستایی (مطالعه موردی: شهرستان قم، بخش کهک). مسکن و محیط روستا، 146، 107-120.

    فلاح‌منشادی، الهام، روحی، امیر و فلاح‌منشادی، افروز (1394). تحلیل و بررسی اقدامات لازم برای اجرایی شدن حمل و نقل یکپارچه شهری در کلانشهرها؛ نمونه موردی: شهر تهران. فصلنامه پژوهش و برنامه­ریزی شهر، 6(20)، 98-83.

    قربانی، رسول و نوشاد، سمیه (1387). راهبرد رشد هوشمند در توسعه شهری اصول و راهکارها. فصلنامه جغرافیا و توسعه، 6(12)، 180-163.

    مرکز آمار ایران(1395 ). سرشماری عمومی نفوس و مسکن­ شهرمشهد.

    ملک­حسینی، عباس و ملک­پور، حسین (1395). ارزیابی زیست­پذیری ­شهر کرمانشاه، مجله ­علمی ­تخصصی جغرافیا، عمران، شهرسازی و معماری، 1(20)، 53-62.   

     AAli Akbari, S. & Akbari, M. (2017). Interpretive-Structural Modeling of the Factors that Affect the Viability of Tehran Metropolis. Journal of Spatial Planning, 21(1), 1-31.

    1. Attri,Rajesh,Dev,Nikhil,Sharma,Vivek(2013), Interpretive Structural Modelling (ISM) approach: An Overview. Research Journal of Management Sciences, Vol. 2(2), 3-8.
    2. Badland, Hannah. Whitzman, Lowe, Aye, Butterworth, Hes (2014) Urban Liveability: Emerging Lesson From Australian for exploring the potential for indicators to measure the social determinants of health. Social Science and Medicine, 111, 64-73.
    3. Florida, R., The Rise of the creative class, NY: Basic Books/ Perseus Books, 2002.
    4. GGeng, Y., Fujita, T., Bleischwitz, R., Chiu, A., & Sarkis, J. (2019). Accelerating the Transition to Equitable, Sustainable, and Livable Cities: Toward Post-Fossil Carbon Societies. Journal of Cleaner Production, 239, 1-9.
    5. Herrera, Antonio, Segura, Inmaculada Valor, Expósito, Francisca(2012), Is Miss Sympathy A Credible Defendant Alleging Intimate Partner Violence In A Trial Murder?. The European Journal of Psychology Applied to Legal Context, 2012, 4(2): 179-196.
    6. Heylen, K. (2006). Liveability in social housing: Three case studies in Flanders. Paper presented at the ENHR conference on housing in an expanding Europe: Theory, policy, participation and implementation, Ljubljana, Slovenia.
    7. Heylen, K. (2006). Liveability in social housing: three case studies in Flanders.
    8. Inglehart, Ronald (1990). Culture shift in advanced industrial society. Princeton NJ: Princeton University Press.
    9. Kotkin, Joel (2001). The New Geography: How the digital revolution in reshaping the American landscape. NY: Random House Paper Backs.
    10. Larice, M, Z. (2005) Great neighborhoods: the Livability and morphology of high density neighborhoods in urban North America, PhD thesis in University of California, Berkeley.
    11. Leby, J.L., Hashim, A.H. (2010). Liveability Dimensions and Attributes: Their Relative Importance in the Eyes of Neighborhood Residents. Journal of Construction in Developing Countries, 12 (1), 76–31.
    12. Lennard, SH and HL Lennard (1995). liveable communities ties observed Carmel. Gondolier press.
    13. Maghsoodi Tilaki, M. J., Abdullah, A., Bahauddin, A. & Marzbali, M. H. (2014). The necessity of increasing livability for George Town world heritage Site: An analytical review. Modern Applied Science, 8(1), 123–133.
    14. Mccrea, Rod. Walters, Peter. (2012) Impacts of Urban Consolidation on Urban Liveability: Comparing an Inner and Outer Suburb in Brisbane, Australia, Jurnal Housing, 29)2(, 190-206.
    15. Nel, Etienne & Goldman, Ian (2005) A FRAMEWORK FOR MONITORING AND EVALUATION OF PRO-POOR LOCAL ECONOMIC DEVELOPMENT, Evaluating and Disseminating Experiences in Local Economic Development (LED) Program, Investigation of Pro -Poor LED in South Africa, 2005.
    16. Newton,P.(2012),Liveable and Sustainable? Socio-Tecchnical Challenges for Twenty-First- Cntury Cities. Journal of Urban Technology, 19, 81-102.
    17. Norris, Tyler and Mary Pittman (2000) The health community’s movement and the coalition for healthier cities and communities. Public Health Reports, 115, 118-124.
    18. Radcliff, Benjamin (2001) Politics, markets and life satisfaction: The Political economy of human happiness. American Political Science Review, 95(4), 939-955.
    19. Rakesh D,Raut,Balkrishna,Narkhede,Bhasker B,Gardas(2017), To identify the critical success factors of sustainable supply chain management practices in the context of oil and gas industries: ISM approach. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 68(2017), 33–47.
    20. RRuth, Matthias, and Rachel S. Franklin. 2013. Livability for All? Conceptual Limits and Practical Implications. AppliedGeography, 49,18–23.
    21. Salzano ( 2001) , livability and sustainability. journal of Australian science, Vol. 15.
    22. Shafer, C.S., Koo Lee, B., Turner, S., )2000(. A tale of three greenway trails: user perceptions related to quality of life. Landscape Urban Plann. 49, 163–178.
    23. Song, Yang (2011) A Livable City Study in China; Using Structural Equation Models, Thesis submitted in Statistics, Department of Statistics, Uppsala University.
    24. Van Kamp, Irene. Leidelmeijer, Kees. Marsman, Gooitske and De Hollander,.(2003)Urban environmental quality and human well-being: Towards a conceptual framework and demarcation of concepts; a literature study. Landscape and Urban Planning, 5-18.
    25. Victorian Competition and Eficiency Commission (2008) A State of Liveability: An in Inquiry in to enhancing Victoria's Liveability, Final Report, p 10.
    26. Wheeler, S. (2014). Planning for Sustainability: Creating a Sustainable, Balanced and Ecological Society, Jomahi Poor and Ahmadi Translator, Social Science Publishing, Tehran.
    27. Wheeler, S.M. (2001).  Livable communities: Creating safe and livable neighborhoods, towns and regions in California (Working Paper 2001–2004). Berkeley: Institute of Urban and Regional Development, University of California.  http://www-iurd.ced.berkeley.edu/pub/WP-2001-04.PDF (accessed 8 July 2006).
    28. Zang Zarina, Shadi, Niroomand, Morteza, Heidari, Ali Akbari(2015), Physical and Social Aspects of Vitality Case Study: Traditional street and modern street in Tehran, Procedia - Social and Behavioral Sciences 170 ( 2015 ) 659 – 668.