با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن جغرافیا و برنامه ریزی روستایی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

2 استادیار گروه عمران مجتمع آموزش عالی گناباد، گناباد

3 گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، ایران

چکیده

امروزه نظریه‌های مدیریت سوانح به دنبال ایجاد جوامع تاب‌آور در برابر مخاطرات طبیعی می‌باشند و ضرورت توجه به رویکرد آینده‌پژوهی و نقش و جایگاه آن در ارتقاء تاب‌آوری از اهمیت بسیاری برخوردار است. پژوهش حاضر با بهره‌گیری از رویکرد آینده‌نگاری به شناسایی وضعیت سیستم تاب‌آوری کلان­شهر مشهد پرداخته است. بدین منظور از مطالعات توصیفی- تحلیلی، اسنادی و پرسشنامه و تحلیل‌های نرم‌افزاری استفاده گردید. بر اساس مطالعات صورت گرفته 31 متغیر اولیه تأثیرگذار بر تاب­آوری در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، ساختاری- کالبدی و محیط‌زیستی انتخاب شده و در نهایت بر مبنای نظرات 30 کارشناس، شش متغیر کلیدی حاشیه‌نشینی، مهاجرت، تراکم جمعیت و درصد شهرنشینی از گروه شاخص اجتماعی و متغیرهای سطح درآمد و قیمت مسکن از گروه شاخص اقتصادی در ماتریس اثرات متقاطع نرم‌افزار Micmac شناسایی شد. در ادامه، پس از تعریف وضعیت‌های مطلوب، میانه و فاجعه برای هریک از متغیرهای کلیدی و ارزیابی هر یک از این وضعیت‌ها بر یکدیگر توسط متخصصان، با استفاده از نرم‌افزار Scenario Wizard به تحلیل الگوهای پیش‌روی کلان­شهر مشهد پرداخته شد. نتایج حاصل از این تحلیل منجر به ارائه و پیشنهاد یک سناریوی مطلوب و یک سناریوی فاجعه برای آیندة تاب‌آوری کلان­شهر مشهد شده است. در صورت ایجاد و تأمین زیرساخت‌های اجتماعی، اقتصادی، ساختاری_کالبدی و محیط‌زیستی و برنامه‌ریزی‌های استراتژیک و آینده‌نگرانه در عرصة تاب‌آوری در سطوح مختلف برنامه‌ریزی شهری، سناریوی مطلوب برای آینده کلانشهر مشهد دنبال خواهد شد. در غیر این­صورت در بلندمدت با تخریب و عدم تأمین زیرساخت‌های ضروری، تحقق سناریوی فاجعه و تخریب عناصر تاب‌آوری در کلان‌شهر مشهد سرعت می‌گیرد.

کلیدواژه‌ها

امانپور، سعید، ملکی، سعید، صفایی‌پور، مسعود و امیری‌فهلیانی، محمدرضا (1397). تحلیل وضعیت و تعیین استراتژی‌های مبتنی بر سناریو در تاب‌آوری شهری (موردپژوهی؛ کلانشهر اهواز)، فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 9 (35)، 31-46.
برهمن، وحیده (1395). سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری فضایی محلات مرکزی شهر کاشان در مقابل زلزله. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه کاشان.
فرزاد­بهتاش، محمدرضا، کی­نژاد، محمدعلی، پیربابایی، محمدتقی و عسگری، علی (1392). ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه‌های تاب‌آوری کلان‌شهر تبریز. نشریه معماری و شهرسازی (هنرهای زیبا)، 18 (3)، 33-42.
پوراحمد، احمد، زیاری، کرامت‌الله و صادقی، علیرضا (1397). تحلیل فضایی مؤلفه‌های تا‌ب‌آوری کالبدی بافت‌های فرسودة شهری در برابر زلزله )مطالعة موردی: منطقة 10 شهرداری تهران). فصلنامه علمی - پژوهشی برنامه ریزی فضایی )جغرافیا(، 8 (1)، 130-111.
پورمحمدی، محمدرضا و طورانی، علی (1396). شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر در توسعه یکپارچه با تأکید بر پیوندهای روستایی- شهری (مطالعه موردی: شهرستان مینودشت). برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 21 (2)، 118-81.
تقوایی، مسعود و حسینی‌خواه، حسین (1396). برنامه‌ریزی توسعة صنعت گردشگری مبتنی بر روش آینده‌پژوهی و سناریونوسی (مطالعة موردی: شهر یاسوج). مجله برنامه‌ریزی و توسعه گردشگری، 6 (23)، 30-8.
رمضان‌زاده­لسبویی، مهدی و بدری، سیدعلی (1393). تبیین ساختارهای اجتماعی - اقتصادی تاب‌آوری جوامع محلی در برابر بلایای طبیعی با تاکید بر سیلاب مطالعة موردی: حوضه‌های گردشگری چشمه کیله تنکابن و سردآبرود کلاردشت. جغرافیا، 12 (40)، 131-109.
روستا، مجتبی، ابراهیم‌زاده، عیسی و ایستگلدی، مصطفی (1396). تحلیل تاب‌آوری کالبدی در برابر زلزله، مطالعة موردی: بافت فرسودة شهر مرزی زاهدان. فصلنامه جغرافیا و توسعه، 15 (46)، 18-1.
زالی، نادر و سهرابی‌رضوان، مهدی (1397). ارزیابی ابعاد و مؤلفه‌های مؤثر بر تاب‌آوری منطقه‌ای با استفاده از تکنیک TRIZ (مطالعه موردی: استان همدان). فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 8 (29)، 41-52.
زالی، نادر و منصوری‌بیرجندی، سارا (1394). تحلیل عوامل کلیدی مؤثر بر توسعة حمل‌ونقل پایدار در افق 1404 ش کلان‌شهر تهران (روش تحلیل ساختاری). برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 19 (2)، 31-1.
زنگنه­شهرکی، سعید، زیاری، کرامت‌الله و پوراکرمی، محمد (1396). ارزیابی و تحلیل میزان تاب‌آوری کالبدی منطقه 12 شهر تهران در برابر زلزله با استفاده از مدل FANP و ویکور. جغرافیا، 15 (52)، 101-81.
زیاری، کرامت‌اله و حسینی، سید مصطفی (1395). ارزیابی ارتباط بین زیست‌پذیری و تاب‌آوری در محلات کلان‌شهر مشهد»، پژوهشنامه خراسان بزرگ، 7، 25-11.
سلمانی، محمد، کاظمی‌ثانی­عطاالله، نسرین، بدری، سیدعلی و مطوف، شریف (1395). شناسایی و تحلیل تاثیر متغیرها و شاخص‌های تاب‌آوری: شواهدی از شمال و شمال­شرقی تهران. نشریة تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 3 (2)، 22-1.
شکری­فیروزجاه، پری (1396). تحلیل فضایی میزان تاب‌آوری مناطق شهر بابل در برابر مخاطرات محیطی. نشریه برنامه‌ریزی توسعةکالبدی، 2 (2)،  44-27.
فرجی، امین، آروین، محمود و آتش‌افروز، نسرین (1397). بررسی تاب‌آوری منطقه‌ای با استفاده از تحلیل فضایی و مدل ترکیبی waspas (مطالعة موردی: شهرستان‌های استان خوزستان). آمایش سرزمین، 10 (1)، 29-1.
کاظم‌زاده­هریس، آیت (1394): شناخت و بررسی عوامل مؤثر بر توسعة منطقه استان گیلان با رویکرد آینده‌پژوهی. پایان‌نامة کارشناسی‌ارشد، گروه شهرسازی، دانشگاه گیلان.
کاظمی، داوود و عندلیب، علیرضا (1396). ارزیابی مؤلفه‌های مؤثر تاب‌آوری اجتماعی سکونتگاه‌های روستایی در شرایط بحرانی، مسکن و محیط روستا، 36 (158)، 144-131.
مبارکی، امید، لاله‌پور، منیژه و افضلی­گروه، زهرا (1396). ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه‌های تاب‌آوری شهر کرمان. جغرافیا و توسعه، 15 ر(47)، 104-89.
محمدی­سرین­دیزج، مهدی، احدنژاد­روشتی، محسن، مرصوصی، نفیسه و عسگری، علی (1396). ارزیابی میزان تاب‌آوری نواحی شهری با تأکید بر دسترسی به عناصر کالبدی حیاتی و مؤثر در برابر مخاطره زلزله، با استفاده از مدل تصمیم‌گیری چند معیاره Todim (مطالعة موردی: شهر زنجان). فصلنامه نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، 9 (4)، 110-89.
مختاری، عاطفه (1395). ارتقاء تاب‌آوری شهر کاشمر در مواجهه با حوادث طبیعی (زلزله)، پایان‌نامة کارشناسی‌ارشد، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری،دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر شریعتی، دانشگاه فردوسی مشهد.
ملکی، سعید، امانپور، سعید، صفایی‌پور، مسعود، پورموسوی، سید­سینا و مودت، الیاس (1396). ارزیابی طیف تاب‌آوری اجتماع‌های شهری در برابر بحران زلزله بر اساس سناریوهای شدت مختلف و استفاده از نمایه COPRAS نمونۀ موردی شهر ایلام. نشریه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 8 (31)، 40-19.
مهندسین مشاور فرنهاد (1388). طرح توسعه و عمران کلان­شهر مشهد. مطالعات پایه کیفیت محیط شهری.
Ajibade, I. (2017). Can a future city enhance urban resilience and sustainability? A political ecology analysis of Eko Atlantic city, Nigeria. International Journal of Disaster Risk Reduction, 26, 85-92.
Beilin, R. & Wilkinson, C. (2015). Introduction: governing for urban resilience. Urban Studies Journal Limited, 9 (2), 38-51.
Donovan, B. & Work D. B. (2017). Empirically quantifying city-scale transportation system resilience to extreme events. Transportation Research, 79, 333–346.
Gimenez, R., Hernantes, J. H. & Labaka, L. (2016). A maturity model for the involvement of stakeholders in the city resilience building process. Technological Forecasting & Social Change.
León, J. & March, A. (2014). Urban morphology as a tool for supporting tsunami rapid resilience: A case study of Talcahuano, Chile. Habitat International, 43, 250-262.
Marana, P., Labaka, L., & Mari S. J. (2017). A framework for public-private-people partnerships in the city resilience-building process. Safety Science.
Mayunga, S.B. (2006). The concept of resilience revisited. Disasters, 30 (4), 433–450.
Moghadas, M., Asadzadeh, A., Vafeidis, A., Feket, A. & Kötter, T. (2018).  A multi-criteria approach for assessing urban flood resilience in Tehran, Iran. International Journal of Disaster Risk Reduction, (35), 101069, 1-29.
Parvin, G. A., Surjan, A., Rahman, A., & Shaw, R. (2016). Urban Risk, City Government, and Resilience. Urban Disasters and Resilience in Asia.