با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن جغرافیا و برنامه ریزی روستایی ایران

نویسندگان

1 دانشیار دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی

2 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‎ ریزی روستایی، دانشگاه خوارزمی

چکیده

گسترش شتابان شهرها و رشد فیزیکی ناموزون آنها، که اصطلاحاً "خزش شهری" نامیده می‎شود، موجب خورنـدگی روسـتاها و اراضـی پیرامونی آنها، تبدیل بی‎رویه اراضی کشاورزی و تخریب منابع محیط­زیست گردیده است. این وضعیت در کلان‌شهرهای منطقه­ا­ی نمود گسترده­تری داشته­است. دو شهر ارومیه و اصفهان به­عنوان دو کلان­شهر منطقه­ای و با محیط­ طبیعی و ساختار اقتصادی متفاوت، از شهرهای پراهمیتی هستند که در سال‎های اخیر با گسترش شتابزده‎ای همراه بوده‎اند. این مقاله با نگرش توصیفی ـ تحلیلی به گسترش کالبدی این دو کلان‎شهر و تاثیر آن بر اراضی پیرامون آنها پرداخته است. داده‎های تحقیق با استفاده از مطالعه کتابخانه­ای ـ اسنادی و همچنین با استفاده از داده‎های دورکاوی و تصاویر ماهواره­ای لندست 7 سال­ 2001 و لندست 8 سال 2013، استخراج گردید. مقایسه تصاویر ماهواره‎ای و همچنین اطلاعات برگرفته از مرکز آمار ایران نشان می‏دهد که شهرهای ارومیه و اصفهان به صورت گسترده‎ای با افزایش جمعیت و تغییر کاربری اراضیِ واقع‎شده در حریم، به خزش خود ادامه می‎دهند. نتایج حاصل از روش هلدرن و بررسی رشد بدقواره شهری در این دو شهر در طی سال­های1390ـ1335 نشان می‎دهد که گسترش فیزیکی این شهرها، به ویژه در ارومیه، بیش از نیاز واقعی جمعیت آن بوده و در نتیجه، روند تبدیل زمین‎های کشاورزی و روستایی پیرامون آنها به ویژه در ارومیه با شدت ادامه یافته است. رشد جمعیت اصفهان در تمام دوره‎ها تقریباً از الگوی ثابتی پیروی کرده ولی ارومیه در پایان دهه 1350 و با شروع جنگ ایران و عراق، با شتاب رشد جمعیت روبه­رو شده است. در تغییر کاربری اراضی کشاورزی پیرامون شهر ارومیه می‎توان به ناکارامدی طرح­های تفضیلی شهر و تفاوت ارزش اراضی شهری با اراضی کشاورزی و همچنین سود پایین کشاورزی و ‎آسیبپذیری باغداری اشاره نمود. صنعتی‎شدن شهر اصفهان و ایجاد شهرک­های مسکونی و مراکز اداری و دانشگاهی در پیرامون شهر اصفهان منجر به افزایش مهاجرت­ از روستاها، شهرها و استان­های همجوار به این کلانشهر شده است و به دنبال آن جمعیت و نیاز به اراضی شهری، تغییر کاربری اراضی زراعی و آیش اطراف شهر و نهایتاً شکنندگی و ناپایداری منابع محیط زیست صورت گرفته است.

کلیدواژه‌ها

اسدی، ایرج و اسفندیار زبردست، (1389)، تحلیل الگوی پراکندهرویی شهری در منطقه کلانشهری تهران با تاکید بر اثرات تفرق نظام تصمیمگیری و کنترل رشد، دوفصلنامه معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر، سال ششم، ( 105- 89).##افراخته، حسن (1383)، ارزیابی نقش شهرها در توسعۀ ناحیه­ای (مطالعه موردی: استان سیستان و بلوچستان)، پژوهش‏های جغرافیایی، شماره50، (103-116).##ـــــــــ (1387). مقدمهای بر برنامهریزی سکونتگاههای روستایی، چاپ اول، انتشارات گنج هنر، تهران.##افراخته، حسن و محمد حجی پور، (1392)،خزش شهری و پیامدهای آن در توسعه پایدار روستایی، فصلنامه بین المللی انجمن جغرافیای ایران، سال یازدهم، شماره 39، (185-158).##پوراحمد، احمد؛ فرانک سیف‎الدینی، و زیبا پرنون، (1390)،مهاجرت و تغییر کاربری اراضی در شهر اسلامشهر، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، سال دوم، شماره 5، (152-131).##پورشیخیان، علیرضا و نظریان، اصغر (1389)، پیدایش منطقه کلانشهری وبازتاب فضایی آن، مطالعه موردی شهر رشت، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، سال هفتم، شماره27، ( 51-33).##پورمحمدی، محمد‎رضا و محمد جام کسری، (1390)، تحلیلی بر الگوی توسعه ناموزون تبریز، برنامه­ریزی شهری، دوره پنجم، شماره 19، (90-73).##پورمحمدی، محمد‏رضا، فیروز جمالی و اکبر اصغری زمانی، (1387)، ارزیابی گسترش فضایی کالبدی شهر زنجان با تاکید بر تغییر کاربری اراضی طی دوره 1384-1355، پژوهش­های جغرافیایی، شماره 63، ( 46-29).##جلالیان، حمید، اصغر پاشازاده وفریوش نامداری، (1394)، علتها و پیآمدهای تحولات جمعیتی و کالبدی سکونتگاههای پیرامونی کلانشهرها (مطالعه موردی شهر قرچک)، پژوهش‎های بوم‎شناسی شهری، پاییز و زمستان 1394(25-14).##خدابخشی، شهره (1387)، پایداری کالبد شهر اصفهان، نشریه دانش­نما، سال هفدهم، شماره 162- 161،(15-7) .##روستایی، شهریور، محسن احدنژاد روشتی، و مینا فرخی صومعه، (1393)، سنجش فضایی گستردگی شهری با تاکید بر تغییرات کاربری اراضی با استفاده از تصاویر ماهوارهای چندزمانه (مطالعه موردی: ارومیه)، نشریه علمی و پژوهشی جغرافیا و برنامه‎ریزی، سال 18، شماره50، ( 206-189). ##زبردست، اسفندیار و هادی شادزاویه (1390)، شناسایی عوامل موثر بر پراکندهرویی شهری و ارتباط آن با ساختار فضایی شهر نمونه موردی: شهر ارومیه، فصلنامه دانشگاه هنر، نامه معماری و شهرسازی، شماره 7، (112-89).##زیاری، کرامت الله، (1381)، برنامه­ریزی کاربری اراضی شهری، انتشارات دانشگاه یزد، چاپ اول، یزد.##سعیدی، عباس (1388)، مبانی جغرافیای روستایی، انتشارات سمت، تهران.##سعیدی، عباس، عبدالرضا رحمانی فضلی و منیژه احمدی، (1393)، الحاق شهری سکونتگاههای روستایی پیرامون شهر زنجان مورد روستاهای سایان و گاوازنگ، مسکن و محیط روستا، شماره 145، ( 16-3).##سعیدی، عباس و صدیقه حسینی حاصل، (1386)، ادغام کلانشهری سکونتگاههای روستائی با نگاهی به کلانشهر تهران و پیرامون، جغرافیا (نشریه علمی و پژوهشی انجمن جغرافیایی ایران) سال پنجم، شماره 12 و 13، ( 18-7).##شکویی، حسین (1382)، دیدگاههای نو در جغرافیای شهری، انتشارات سمت، تهران.##شمس، مجید و پروانه حجی ملایری، (1388)، توسعه فیزیکی و تاثیر آن در تغییرات کاربردی اراضی شهر (1365-1385)، فصلنامه جغرافیایی آمایش محیط، سال دوم، شماره 23، انتشارات دانشگاه آزاد ملایر، ( 92-75).##صدر موسوی، میرستار و اکبر رحیمی (1391)، تحلیلی بر توسعهی کالبدی تبریز و تخریب  اراضی کشاورزی و فضاهای سبز شهری، جغرافیا و آمایش شهری – منطقه ای، شماره 4، ( 109-99).##ظاهری، محمد (1387)، عوامل تاثیرگذار بر تغییرات کاربری اراضی با تاکید بر نقش تحولات اقتصادی جمعیت (مطالعه موردی: روستاهای حوزه نفوذ کلانشهر تبریز)، نشریه جغرافیا و برنامه‎ریزی، سال 13، شماره 26، ( 140-117).##عزیزی، محمد مهدی (1382)، تراکم در شهر سازی، اصول و معیارهای تعیین تراکم شهری، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.##قادرمزی، حامد (1383)، نقش روستا شهرها در توسعه روستاهای پیرامونی، مطالعه موردی روستا شهر دهگلان، پایان‎نامه دوره کارشناسی ارشد، گروه جغرافیا و برنامه‎ریزی روستایی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.##قائد رحمتی، صفر و نسیم حیدری­نژاد، (1388)،گسترش فیزیکی شهرها و ضرورت تعیین حریم امن شهری (نمونه: شهر اصفهان)، جغرافیا و مطالعات محیطی، دوره اول، شماره 1 ، (24-14).##کیانی، گشتاسب، (1386)، بررسی وضعیت و عملکرد مدیریت شهری، نمونه موردی سکونتگاههای شهری استان چهار محال بختیاری، پایان‎نامه کارشناسی ارشد، گروه جغرافیا، دانشگاه اصفهان.##مرکز آمار ایران (1392)، جمعیت و خانوار شهرستان‌های کشور به ترتیب استان بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن1390 http://www.amar.org.ir##ـــــــــ (1391)،. سالنامه آماری استان اصفهان 1390، اصفهان: استانداری اصفهان، معاونت برنامه­ریزی، دفتر آمار و اطلاعات. ##ـــــــــ (1385)، نتایج تفضیلی سرشماری نفوس و مسکن شهرستان ارومیه، سازمان مدیریت و برنامه‎ریزی ،تهران.##ــــــــ(1375)، جمعیت شهرهای ایران 1335-1375. تهران: مرکز آمار ایران. http://amar.sci.org.ir##مشگینی، ابوالفضل، احمد زنگانه، و حافظ مهدنژاد، (1393)، درآمدی بر پراکندهرویی (خزش) شهری، انتشارات جهاد دانشگاهی واحد خوارزمی، تهران.##مهندسین مشاور طرح و آمایش (1388)، گزارش مقدماتی طرح جامع شهر ارومیه، تهران.##نشاط، عبدالحمید (1381)، تجزیه و تحلیل وارزیابی تغییرات کاربری و پوشش زمین با استفاده از دادههای سنجش از دور و سامانه‏های اطلاعات جغرافیایی در استان گلستان، پایان‎نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.##- نظریان، اصغر، (1385)، پویایی نظام شهری ایران، انتشارات مبتکران، تهران.##نظریان، اصغر، (1381)، شهرهای جهان آینده؛ کانون فاجعه انسانی یا بستر تعامل فرهنگی، مجموعه مقالات همـایش بـین‎المللـی رویکرد فرهنگی به جغرافیا: بستری برای گفتگوی تمدن­ها، به کوشش محمدحـسین پـاپلی یـزدی، چـاپ اول، انتـشارات دانشگاه فردوسی ، مشهد.##نظریان، اصغر و الناز همپانژاد، (1392)، تحلیل فرایند رشد و تکوین شهر ارومیه با بهرهگیری از همپوشانی عکسهای هوایی در سیستم اطلاعات جغرافیایی، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، شماره 39، (52-37).##هدایت، محمود (1364)، گسترش شهر اصفهان، سمینار بین‎المللی جغرافیا، مشهد، اردیبهشت 1364.##همپانژاد، الناز و افشین یزدانی، (1392). ارومیه از باستان تا کلان­شهر امروز، چاپ اول، انتشارات علم و دانش، تهران.##
Audrey n. Clark, (1985). Longman Dictionary of Geography, human and physical, Longman20- Bruyn, S. M. and Opschoor, J. B. (1994). Is the Economy Ecologising? Discussion paper, TJ 94- 65, Tinbergen Institute, Amsterdam.##Dryzek, J. S. (1997). The politics of the Erath: Environmental Discourses, New York: Oxford University Press.##- Ewing, R, Pendall, R. & Chen, D.D.T. (2002). Measuring Sprawl and Impact, Washington D.C. Smart Growth America.##Foran, M. (2009). Expansive Discourses Urban Sprawl in Calgary 1945-1978, published by au press, Athabasca University, 1200, 10011-109 street Edmonton, ABTj. 388##Junjie, Wu (2008). Land Use Changes: Economic, Social, and Environmental Impacts, Choices and the Agricultural & Applied Economics Association , 4th Quarter 2008 • 23(4),pp.6-10##Lambin, E. F. and Geist, H. J. (2006). Land Use and Land Cover Change Local Processes and Global Impacts.Springer, Germany. PP.71-113.##Lungo, m. (2001). Urban sprawl and land Regulation in Latin America, land lines, Volume 13,N.2,p:28-39##Meiyappen, P., Dalton, M., O’Neill, B. & Jain, AK (2013). Spatial Modeling of agricultural land-use change at global scale, American Geophysical Union (AGU) fall meeting, San Francisco, CA, December 9 – 13, 2013.##Pensuk, Anisara and Shrestha, Rajendra P. (2007). Effect of Land Use Change on Rural Livelihoods: A Case Study of Phatthalung Watershed, Southern Thailand, GMSARN International Conference on Sustainable Development: Challenges and Opportunities for GMS 12-14 Dec. 2007##Portnov, B.A., Adhikari, M. and Schwartz, M., (2007). Urban Growth in Nepal: Does Location Matter? Urban Studies, Vol. 44, No. 5-6, PP. 915-937.##Thapa, R.B. and Murayama, Y., (2009). Examining Spatiotemporal Urbanization Patterns in Kathmandu Valley, Nepal: Remote Sensing and Spatial Metrics Approaches, Remote.##Veldkamp, A. and Verburg, P.H. (2004). Modelling land use change and environmental impact. Journal of Environmental Mangement 72; 1-3.##Vescovi, f, d, park, s. & viek. P. I. G, (2002). Detection of Human – induced and Cover Change in Savannah Landscape in Ghana: change detection and quantification .2nd workshop of the earsel special interest group on remote sensing for developing countries, 18-20 September, Born, Germany.##Yamaguchi, Hideka. (2009). How sustainable is Japans foreign aid policy? An analysis of apans official development assistance and funding for energy sector projects, doctor of philosophy dissertation, Delaware University. Sensing, Vol. 1, No. 3, PP. 534-556.##Zhang Deng, Jikun Huang, Scott Rozelle, Emi Uchida, (2000). Growth, Population and Industrialization, and Urban Land Expansion of China, Journal of Urban Economics, N. 6, and p: 119-128.##