با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن جغرافیا و برنامه ریزی روستایی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو علمی دانشگاه پیام نور

چکیده

ساختار فضایی نظام سکونتگاه­های شهری تحت تاثیر دودسته عوامل قراردارد. درگذشته نقش عوامل طبیعی در شکل­دهی به نظام­های شهری بسیار تاثیرگذار بود. اما در دوره اخیر مولفه­های غیرطبیعی نقش بارزی در سازماندهی نظام­های شهری بر عهده دارند. طرح­های توسعه منطقه­ای یکی ازاین مولفه­ها است که تحلیل اثرات آن بر چهره­پردازی نظام­های شهری در مقیاس خرد وکلان بسیاراهمیت دارد.
استان و شهرکرمانشاه یکی از نمونه­های بارز و برجسته زاگرس میانی است که در طول پنج دهه به عنوان قطب رشد منطقه­ای کانون بسیاری ازتصمیمات، اقدامات و سیاست­های توسعه منطقه­ای درغرب کشور بوده است. نظام شهری این استان با توزیع اندازه بسیار ناموزون اکنون یکی از نامتعادل­ترین و ناپایدارترین نظام­های شهری کشوراست؛ شهرکرمانشاه با حدود یک میلیون نفرجمعیت قطب شهری متمرکز و مسلط چه در سطح استانی و چه منطقه­ای است. در حالی که دومین شهر استان با کمتر از صد هزار نفر جمعیت اندازه­ای معادل یک دهم کرمانشاه دارد و سومار در آخرین مرتبه نظام سلسله مراتب شهری فقط بیست نفر جمعیت را در خود اسکان داده است. شکاف وگسستگی موجود در این شکل از توزیع اندازه شهرها که شاخص نخست شهری 0/81 معرف آن است، نه تنها در مقیاس منطقه­ای بلکه حتی درمقیاس ملی به مقدار زیادی بالا و غیرعادی است.
آنچه در این زمینه مورد توجه این مقاله است نقش آفرینی طرح­های منطقه­ای بر تمرکز در نظام شهری و در نتیجه ناموزونی در ساختار فضایی نظام      سکونتگاه­های شهری است. این مقاله درعین حال نقش شهرمحوری وشهرمداری یا تمرکزگرایی شهری دیدگاه­های کلاسیک توسعه منطقه­ای و بر همین اساس برنامه­ریزی منطقه­ای برآمده از آن به ویژه میل شدید این دیدگاه­ها را به سطوح بالا و راس نظام شبکه شهری به خوبی نشان می­دهد. بر این اساس میتوان یکی از علل ریشه­ای توسعه شتابان شهرنشینی، قطبی شدن نظام شهری، ناهمگونی نظام سکونتگاهی و پیامدهای زیانبار آن را بر سازمان فضایی کشور و مناطق آن با رویکرد آمایشی آشکار ساخت.

کلیدواژه‌ها

- اعتماد، گیتی (1363) شبکه شهری ایران، شهرنشیی در ایران، آگاه، تهران (ص75 – 162) .
 - اکبری، نعمت الله، عسگری، علی و فرهمند، شکوفه (1385) تحلیل توزیع اندازه شهرها در سیستم شهری ایران، پژوهش های اقتصادی، سال ششم، شماره چهارم، زمستان 1385، پژوهشکده اقتصاد، دانشگاه تربیت مدرس، تهران (صفحات83 – 104).
 - امکچی، حمیده (بی تا) شهرهای میانی و نقش آنها در چار چوب توسعه ملی، وزارت مسکن و شهرسازی، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، تهران.
 - بهفروز، فاطمه (1371) تحلیلی نظری - تجربی برای متعادل سازی توزیع فضایی جمعیت در سیستم شهرهای ایران، مجله پژوهش های جغرافیایی، شماره 28، سال بیست و چهارم، فروردین 1371، موسسه جغرافیا، دانشگاه تهران (ص7 – 86).
 - پاتر، رابرت و سلی لوید، ایوانز (1384) شهر در جهان در حال توسعه، ترجمه کیومرث ایراندوست و همکاران، سازمان شهرداریها و همیاریهای کشور، تهران.
 - تالشی، مصطفی، علی اکبری، اسماعیل و پناهی جلودار، قربان (1391) تغییرات نظام سلسله مراتب شهری در استان اردبیل در دوره 1365 - 1385، جغرافی، سال دهم، شماره32، بهار1391، انجمن جغرافیایی ایران، تهران، (صفحات75 – 99) .
 - تولایی، سیمین و خزایی، ام البنین (1385) الگوی توزیع فضایی جمعیت در نظام شهری استان مازندران، جغرافیا، سال چهارم، شماره 10 و 11، پاییز و زمستان 1385، چاپ 1388، انجمن جغرافیایی ایران، تهران، (صفحات 125 – 142).
-  چاوشی، اسماعیل (1373) شهرنشینی و شبکه شهری سیستان و بلوچستان، رساله دکتری، گروه جغرافیا، دانشکده علوم انسانی و اجتمایی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیفات، تهران.
-  حاجی پور، خلیل (1384) بررسی تحلیل و ارائه الگویی برای نظام شهری استان خوزستان، مجلة هنرهای زیبا، شمارة 123، سال1384، دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
-  رفیعیان، مجتبی (1375) سازمانیابی فضا باتأکید برسیستمهای شهری، مطالعه موردی : استان اصفهان، رساله دکتری، گروه جغرافیا، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
-  روستایی، شهریور (1378) سازمان یابی نظام سکونتگاهی و نقش آن در تعادل ناحیهای استان آذربایجان شرقی، پایان نامه کارشناسی ارشد، گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران.
-  رهنمایی، محمدتقی، فرهودی، رحمت الله، ضیا توانا، محمدحسن وخمر، غلامعلی (1390) تحلیل وضعیت نخست شهری در سطوح استانی (سیستان و بلوچستان) و ناحیهای (زابل) ، جغرافیا، سال نهم، شماره 28، بهار 1390، انجمن جغرافیایی ایران، تهران، (صفحات 81 – 110).
 
 - سازمان برنامه و بودجه کشور (1351) مطالعات جامع توسعه اقتصادی و اجتماعی، بتل مموریان، تهران.
 - سازمان برنامه و بودجه کشور (1356) مطالعات استراتژی درازمدت طرح آمایش سرزمین، جلد سوم - ستیران، گزارش نهایی، تهران.
-  سازمان برنامه و بودجه استان کرمانشاه (1356) گزارش وضع موجود، عملکرد برنامة پنجساله پنجم (قبل از انقلاب) ، کرمانشاه.
-  سازمان برنامه و بودجه استان کرمانشاه (1374) گزارش وضع موجود، عملکرد برنامة پنجسالة اول و برنامة توسعة اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی استان کرمانشاه (بعد از انقلاب) ، کرمانشاه.
-  سازمان برنامه و بودجه استان کرمانشاه (1380) گزارش وضع موجود، عملکرد برنامة پنجسالة دوم و برنامة توسعة اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی استان کرمانشاه (بعد از انقلاب) ، کرمانشاه.
 - سازمان برنامه و بودجه استان کرمانشاه (1386) گزارش وضع موجود، عملکرد برنامة پنجسالة سوم و برنامة توسعة اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی استان کرمانشاه (بعد از انقلاب) ، کرمانشاه
 - سازمان برنامه و بودجه کشور (1364) طرح پایه آمایش سرزمین اسلامی - سنتز مطالعات، تهران.
- سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان کرمانشاه (1381) مطالعات جامع توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی استان کرمانشاه، کرمانشاه.
-  سازمان مدیریت و برنامهریزی استان کرمانشاه : آمارنامه استان کرمانشاه – 1384 و 1388.
-  سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور (1383) طرح آمایش سرزمین - جهتگیریهای آمایش ملی، تهران.
 - سازمان مدیریت و برنامه­ریزی کشور: آمارنامه کل کشور، 1388.
  -سند ملی توسعه استان کرمانشاه، مصوب هیأت وزیران، 5/4/1384.
-  صرافی، مظفر (1377) مبانی برنامهریزی توسعه منطقهای، سازمان برنامه و بودجه، تهران.
 - عظیمی، ناصر (1381) پویش شهرنشینی و مبانی نظام شهری، نشر نیکا، تهران.
-  فتحی، علی (1381) نظام سلسله مراتبی شهرهای استان کرمانشاه و شیوههای تعادل بخشی آن، پایاننامه کارشناسی ارشد، گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران.
 - فنی، زهره (1375) ، نقش شهرهای کوچک در توسعه منطقهای، مطالعه موردی :استان خوزستان، رساله دکتری، گروه جغرافیا، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
-  کنعانپور، جهانگیر (1376) برنامهریزی نظام شهری منلسب شرایط ایران، مطالعه موردی : استان اردبیل، پایاننامه کارشناسی ارشد، گروه شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشکده شهیدبهشتی، تهران.
-  کوهی، سلیمان (1382) بررسی الگوی بهینه نظام شهری در استان کرمانشاه، پایان نامه کارشناسی ارشد، گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران
-  مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن، نتایج استان کرمانشاه - 1355 تا 1385، تهران.
-  مشکینی، ابوالفضل (1382) نارسایی فضایی نظام شهری استان زنجان، رساله دکتری، گروه جغرافیا، دانشکده علوم زمین و جغرافیا، دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
 - نظریان، اصغر (1374) جغرافیای شهری ایران، پیام نور تهران.
 - نظریان، اصغر (1388) ، پویایی نظام شهری ایران، مبتکران، تهران.
-  نظریان، اصغر (1375) جایگاه شهرهای کوچک در سازماندهی فضایی و توسعه ملی، مورد:استان زنجان، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال یازدهم، شماره 3، پاییز1375، مشهد (صفحات 48 – 71).
-  وزارت مسکن و شهرسازی (1376) طرح کالبدی منطقه زاگرس - گزارش شبکه شهرها و خدمات، جلد اول، تهران.
 - وزارت مسکن و شهرسازی (1375) طرح کالبدی ملی - گزارش تلفیق، جلد اول، تهران.
 - وزارت مسکن و شهرسازی (1375) طرح کالبدی ملی ایران - گزارش سنتز مطالعات، جلد اول، تهران.
-  وزارت مسکن و شهرسازی (1375) طرح کالبدی ملی - گزارش سنتز مطالعات، جلد چهارم، تهران.
-  وزارت مسکن و شهرسازی (1387) طرح کالبدی منطقه شمال شرق، مهندسان مشاور فرنهاد - عرصه، تهران.