با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن جغرافیا و برنامه ریزی روستایی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 استاد تمام گروه جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تهران، تهران، ایران

10.30473/psp.2024.69644.2702

چکیده

افزایش چشمگیر شهرنشینی همراه با تراکم بیش ازحد جمعیت و فعالیت در شهرها و روند رو به رشد آن به لحاظ تنوع و دگرگونی­های کارکردی و کالبدی موجب افزایش اهمیت موضوع آسیب­پذیری شهری در برابر مخاطرات طبیعی نظیر سیلاب شده است. این پژوهش با استفاده از 54 شاخص کلیدی در چارچوب مدل MOVE میزان آسیب­پذیری مناطق شهر تهران را مشخص نموده است. سپس نتایج به ‌صورت فضایی تحلیل و میزان آسیب­پذیری در هریک از ابعاد و همچنین شاخص نهایی تعیین شده است. در این پژوهش از مدل MOVE و GWR استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان داد که در شاخص نهایی، محلات جنوب غربی و شمال شرقی تهران دارای نامناسب­ترین شرایط و بالعکس مناطق مرکزی تهران، دارای مناسب­ترین وضعیت بودند. مناطق 18، 19، 20 و 4 دارای بیشترین محلات با وضعیت آسیب­پذیری متوسط تا بسیار زیاد بودند. همچنین محلات واقع در مناطق 8، 6، 10 و 7 به ترتیب دارای بهترین شرایط بودند. همچنین نتایج مدل رگرسیون وزن­دار جغرافیایی نشان داد که زیر شاخص در معرض خطر بودن دارای بیشترین تأثیر و زیر شاخص­های عدم تاب­آوری و تأثیر پذیری به ترتیب در رتبه­های بعدی قرار می­گرفتند. در این بین با توجه به ضریب نزدیک به میانگین R2 در مجموع برآیند همه زیرشاخص­ها، می­توان گفت شاخص نهایی به دست آمده بر آسیب­پذیری بالای ساکنان محلات مورد مطالعه به میزان زیادی تأثیر داشته است.

کلیدواژه‌ها

اسماعیلی‌علویجه، الهام، کریمی، سعید و سادات‌علوی‌پور، فاطمه (1399). ارزیابی آسیب­پذیری مناطق شهری در برابر سیل با منطق فازی (مطالعه موردی: منطقه 22 تهران). فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، 22(3)، 361-349.
بهزادی‌پور، ارسلان (1393). بررسی تأثیر توسعه شهری و کاربرد
روش­های توسعه کم اثر بر شرایط سیلابی و آلودگی
های رودخانه­های شهری (مطالعه موردی قمرود). پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشکده مهندسی عمران، دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی.
بهمئی، حجت (1398). مدیریت بحران سیلاب در شهرهای دوقلویی با رویکرد تاب­آوری شهری (مورد شناسی: کلان­شهر اهواز). رساله دکتری، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز.
پایدار، ابوذر و سنجری، امیرارسلان (1395). ارزیابی آسیب‌پذیری محلات شهر جیرفت در مقابل سیلاب و ارائه راهکارهای حفاظتی. فصلنامه مطالعات نواحی شهری، 3(3)، 42-21.
حسینی، سیدمحمد، قنبری‌نسب، علی، عسگری، امید و هاشمی‌فسایی، ابراهیم (1401). ارزیابی آسیب‌پذیری شهری در برابر خطر سیلاب با استفاده از روش بهترین و بدترین مبتنی بر GIS. دو فصلنامه مدیریت بحران، 11(2)، 10-1.
خالدی، شهریار، فرهمند، قاسم و علی‌بخشی، افسانه (1400). تحلیل و پهنه­بندی آسیب­پذیری مخاطرات طبیعی (سیل و زلزله) ژئومورفولوژیکی استان کرمانشاه. فصلنامه مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه­ای، 2(1)، 36-17.
خلیلی، علی و اسروش، آریان (1399). ارزیابی آسیب­پذیری ناشی از سیلاب در منطقه مکران با استفاده از نرم‌افزار Arc GIS. فصلنامه جغرافیایی سرزمین، 17(66)، 11-1.
درفشی، خه‌بات، عادلی‌ساردو، فاطمه و ملک‌محمدی، بهرام (1399). ارائه الگویی در تحلیل و پهنه­بندی سطح آسیب­پذیری مناطق شهری در خطر سیلاب مطالعه موردی: مناطق 10 و 22 شهر تهران. دو فصلنامه مدیریت بحران، 9(1)، 16-5.
سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران (1401). آمارنامه شهر تهران.
صالحی، مریم، موسی‌زاده، حسین، خداداد، مهدی و اسمعیلی، فضل‌الله (1396). سطح­بندی مناطق کلانشهر تهران از لحاظ شاخص­های توسعه پایدار با استفاده از تحلیل عاملی و خوشه­ای. فصلنامه معماری و شهرسازی پایدار، 5(1)، 90-75.
فرح­زا، محمدسعید (1394). ارزیابی نقش توسعه شهری پایدار در کاهش آسیب­پذیری از سوانح طبیعی با تاکید بر سیل (نمونه مورد مطالعه: شهر قزوین). پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه بین­المللی امام
خمینی.
فرنام، علی و حمید‌پور زارع، سارا (1398). بررسی حادثه سیل فروردین ماه 1398 (سیلاب و خسارت‌های وارده بر بخش مسکن و شهرسازی). مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی، دفتر مطالعات زیربنایی.
کوزه‌گر‌کالجی، لطفعلی، رحمتی، نورالدین و اسماعیل‌زاده کواکی، علی (1401). تحلیل فضایی آسیب‌پذیری کاربری های اراضی در برابر سیلاب (مطالعه موردی: شهر راز، استان خراسان شمالی). فصلنامه توسعه پایدار محیط جغرافیایی، 4(6)، 144-157.
مشکینی، ابوالفضل، منصورزاده، علی‌محمد، شاهرخی­فر، زینب و
موسوی، سیده شهربانو (1398). سنجش الگوی توزیع فضایی آسیب­پذیری اجتماعی – کالبدی شهری در مخاطرات طبیعی مطالعه موردی: منطقه هفت شهرداری تهران. فصلنامه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 6(3)، 70-49.
ناهید، مصطفی، زندمقدم، محمدرضا، کرکه‌آبادی، زینب (1401). سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری مناطق شهری در برابر سیلاب‌های شهری (مطالعه موردی: منطقه 4 تهران). فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، 24(5)، 145-125.
وزارت نیرو (1395). طرح جامع مدیریت سیل کشور.
Bahmaee, H. (2019). Flood crisis management in twin cities with an urban resilience approach (case study: Ahvaz metropolis). PhD thesis, Faculty of Literature and Human Sciences, Shahid Chamran University of Ahvaz. (In Persian)
Banica, A., Rosu, L., Muntele, I., & Grozavu, A. (2017). Towards Urban Resilience: A Multi-Criteria Analysis of Seismic Vulnerability in Iasi City (Romania), Sustainability, 9(2), 1–17.
Behzadipour, A. (2014). Investigating the impact of urban development and using low-impact development methods on flood conditions and pollution of urban rivers (Case study: Qamroud). Master's thesis, Faculty of Civil Engineering, Khajeh Nasiroddin Tousi University of Technology. (In Persian)
Birkmann, J., Cadona, O.D., Carreno, M.L., Barbat, A.H., Pelling, M., Schneiderbauer, S., Kienberger, S., Keiler, M., Alexander, D., Zeil, P., & Welle, T. (2013). Framing vulnerability, risk and societal responses: the MOVE framework, Natural Hazards, 67(2), 193-211.
Derafshi, K., Adeli, F., & Malek Mohhamadi, F. (2020). Present the pattern in vulnerability level zoning and analysis of urban areas at flood risk (Case study: Regions 10 and 22 of Tehran), Emergency Management, 9(1), 5-16. (In Persian)
De Risi, R., Jalayer, F., De Paola, F., Carroza, S., Yonas, N., Giugni, M., & Gasparini, P. (2020). From flood risk mapping toward reducing vulnerability: the case of Addis Ababa, Natural Hazards, 100(22), 387-415.
Diouf Sané, O., Thierno Gaye, A., Diakhaté, M., & Aziadekey, M. (2015). Social Vulnerability Assessment to Flood in Medina Gounass Dakar, Geographic Information System, 3(7), 415–429.
Eini, M., Seyed Kaboli, H., Rashidian, M., & Hedayat, H. (2020). Hazard and vulnerability in urban flood risk mapping: Machine learning techniques and considering the role of urban districts, Disaster Risk Reduction, 50(10), 1-13.
Ekmekcioglu, O., Koc, K., & Ozger, M. (2020). District based flood risk assessment in Istanbul using fuzzy analytical hierarchy process, Stochastic Environmental Research and Risk Assessment, 13(22), 1-21.
Esmaeili Alavijeh, E., Karimi, S., & Alavipoor, F. (2020). Vulnerability assessment in urban areas against flood with fuzzy logic (case study: Tehran region 22), Environmental Science and Technology, 22(3), 349-361. (In Persian)
Farahza, M. S. (2015). Evaluation of the role of sustainable urban development in reducing the vulnerability of natural disasters with an emphasis on floods (case study: Qazvin city). Master's thesis, Faculty of Architecture and Urban Planning, Imam Khomeini International University. (In Persian)
Farnam, A., & Hamid Poor Zare, S. (2019). Investigating the flood of Murch 2018 (flood and damage to the housing and urban development sector). Islamic Council Research Center, Infrastructure Studies Office. (In Persian)
Hemmati, M., Mahmoud, H., Ellingwood, B., & Crooks, A. (2021). Shaping urbanization to achieve communities resilient to floods, Environmental Research Letters, 16(5), 1-14.
Hosseini, S. M., Ghanbari Nasab, A., Asgari, O., & Hashemi Fasaei, E. (2023). Assessment of urban vulnerability to flood risk by using GIS-based Best-Worst method, Emergency Management, 11(2), 1-.10. (In Persian)
Jeong, S., & Yoon, D. (2018). Examining vulnerability factors to natural disasters with a spatial autoregressive model: The case of South Korea, Sustainability, 10(5), 1–13.
Kelman, I. (2018). Lost for words amongst disaster risk science vocabulary? Disaster Risk Science, 9(3), 281–291.
Khaledi, S., Farahmand, G., & Ali Bakhshi, A. (2021). Vulnerability analysis and zoning of natural geomorphological hazards (Flood and earthquake) of Kermanshah province, Sustainable Urban & Regional Development Studies, 2(1), 17-36. (In Persian)
Khalili, A., & Osrosh, A. (2020). Assessment of flood vulnerability in Makran region using Arc GIS software, Territory, 17(66), 1-11. (In Persian)
Kozegar Kaleji, L., Rahmati, N., & Emaeilzadeh, A. (2022). Spatial analysis of vulnerability of urban land uses
against floods (Case study: Raz city, Northern Khorasan province), Sustainable Development of Geographical Environment, 4(6), 144-157. (In Persian)
Meshkini, A., Mansour Zadeh A.M., & Shahrokhy Far Z. (2019). Assessment of spatial distribution model of urban-social vulnerability in natural hazards (A case study of Seven Municipality of Tehran), Spatial Analysis Environmental Hazards, 6(3), 49-70. (In Persian)
Ministry of Energy. (2016). Comprehensive flood management plan of the country. (In Persian)
Nahid, M., Zand Moghaddam, M.R., & Karke Abadi, Z. (2023). Measuring and evaluating the resilience of urban areas against urban floods (case study: Region 4 of Tehran), Environmental Science and Technology, 24(5), 125-145. (In Persian)
Paidar, A., & Sanjari, A. A. (2016). Evaluating the vulnerability of the city of Jiroft against flood and providing protective solutions, Journal of Urban Social Geography, 3(3), 21-42. (In Persian)
Rafiei-Sardooi, E., Azareh, A., Choubin, B., Mosavi, A., & Clague, J. (2021). Evaluating urban flood risk using hybrid method of TOPSIS and machine learning, Disaster Risk Reduction, 66(14), 1-13.
Salehi, M., Mosa Zadeh, H., Khodadad, M., & Esmaeili, F. (2017). Levels of metropolitan areas of Tehran in terms of sustainable development indicators Using factor analysis and cluster analysis, Sustainable Architecture and Urban Design, 5(1), 75-90. (In Persian)
Scholarly community encyclopedia. (2022). Available at: https://encyclopedia.pub/entry/15410https://encyclopedia.pub/entry/15410 (May 2022).
Information and Communication
Technology Organization of Tehran Municipality. (2022). Statistical book of Tehran city. (In Persian)
Tate, E., Rahman, A., Emrich, C., & Sampson, C. (2021). Flood exposure and social vulnerability in the United States, Natural Hazards, 106(16), 435-457.
Zhang, H., Yang, J., Li, L., Shen, D., Wei, G., Rashid Khan, H., & Dong, S. (2021). Measuring the resilience to floods: A comparative analysis of key flood control cities in China, Disaster Risk Reduction, 59(5), 1-8.