با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن جغرافیا و برنامه ریزی روستایی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 سازمان تحقیقات،آموزش و ترویج کشاورزی مدیرگروه مطالعات جامع عشایر

2 دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی ، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

10.30473/psp.2024.68352.2683

چکیده

ابتدایی‌ترین شکل مطالعه پایداری سامانه­های عشایر در ساختار نوین جامعه شبکه­ای، شیوۀ تعاملات فضایی آنهاست. در این راستای برنامه­ریزی منطقه­ای و شبکه­­های پویا با تحلیل شاخصه­های جریانات فضایی به صورت طبقه­بندی ذیل روابط مفهومی عناصر شبکه­های اجتماعی فضایی، پایداری فعالیت گروهی تولیدی کنشگران عشایری در زوجین زیست­بوم را به دنبال خواهد داشت. پژوهش حاضر بر اساس هدف کاربردی و روش پژوهش توصیفی تحلیلی است. داده­های مورد نیاز به روش اسنادی به دست آمده است. محدوده مورد مطالعه دهستان شوراب تنگزی و جامعه آماری سامانه­های ییلاقی و قشلاقی زیست­بوم طایفه بابادی هستند. وزن­دهی به شاخص­های پژوهش با استفاده از فرآیند مدلF’ANP و تحلیل داده­ها با استفاده از روش تصمیم‌گیری چند معیارۀ VIKOR انجام شد. برای طبقه‌بندی سامانه­های مورد مطالعه از جنبۀ سطوح پایداری از روش تحلیل خوشه­ای و نرم­افزار ARC GIS   و برای تحلیل عوامل مؤثر بر پایداری از رگرسیون خطی استفاده شده‌است. نتایج پژوهش نشان داد از 65 سامانه مورد مطالعه، ده سامانه در سطح تعاملات نسبتا" پایدار درون و برون قلمروی زیست­بوم به لحاظ دسترسی و برخورداری از امکانات(آموزش سیار، سوخت، برق، شبکه اینترنت، شبکه ایلراهی)، منابع طبیعی و مصنوعی، 15سامانه در وضعیت تعاملات پایداری پائینی و 40 سامانه در طبقه تعاملات ناپایداری قرار دارند. سامانه­های پایدار در مرکزیت مناطق شهرستان، دهستان­ها و جوانب زیست بوم استقرار یافته­اند. همچنین، نتایج تحقیق حکایت از آن دارد که سامانه­ها در مقایسه یکدیگر از سطح پایدار پایینی قرار دارند. به طوری که الگوی تعاملات فضایی آن نامتعادل است و این پایداری به طور یکسان در همه شاخص­های پایداری به صورت یکپارچه در کل زیست­بوم اتفاق نیفتاده است. این وضعیت بیانگر الگویی قطبی از نوع تعاملات یک سویه مبنی بر جداگزینی سامانه­های ییلاقی، قشلاقی و میان بند ها بهم پیوسته در جوانب شمال و جنوب زیست بوم است. از نظر کاربرد مدل­ها و تکنیک­های کمی در این پژوهش برای اولین بار از پژوهشF’ANP برای تعیین سطوح تعاملات پایداری کنشگران فضایی عشایری(کوچندگان و سامانه­ها) در درون و برون قلمرو زیست بوم استفاده شده است.نتایج تحقیق کارایی این مدل را در مطالعات تعاملات شبکه­ها و فرآیند نگری شاخص­های پایداری در پویایی عناصر تلفیقی شبکه­های اجتماعی فضایی و اصول شبکه منطقه­ای، همگرایی قلمرو و روابط - مناسبات متقابل انسانی و طبیعی تأیید کرده است.

کلیدواژه‌ها

آذرباد، نسرین، سلمانی، محمد، مطیعی‌لنگرودی، سیدحسن و رکن الدین‌افتخاری، عبدالرضا (1389). تبیین شبکه­ای پیوند شهر و روستا با تاکید بر جریان­های جمعیتی در شهرستان فیروزکوه. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 89،74-75.
افراخته، حسن، ریاحی، وحید و جوان، فرهاد(1394). پایدارای اقتصادی سکونتگاه­های روستایی شهرستان رضوان شهر. فصلنامۀ انجمن جغرافیای ایران، 13(46)،93-117.
افروغ،عماد (1396) .فضا و جامعه: فضای شهری و نابرابری اجتماعی«ارائه الگویی برای جداگزینی فضایی و پیامدهای آن ». تهران: نشرعلم، چاپ دوم.
امان‌اللهی بهاروند، اسکندر(1367).کوچ نشینی در ایران، پژوهشی درباره عشایر و ایلات. تهران: موسسه انتشارات آگاه.
 بدری، سیدعلی، فرجی‌سبکبار، حسنعلی، جاودان، مجتبی و شرفی، حجت‌اله(1391). رتبه­بندی سطح پایداری نقاط روستایی بر اساس مدل  ویکور، مطالعه موردی: روستاهای شهرستان فسا، استان فارس. فصلنامۀ برنامه­ریزی منطقه­ای، 26، 20-1.
بارانی، شهرزاد، علی‌بیگی، امیرحسین و پاپ‌زن، عبدالحمید (1397). طراحی الگوی معیشت زیست­بوم پایدار در روستای هجیج با استفاده از نظریه بنیانی. فصلنامه پژوهش­های روستایی، گروه ترویج و توسعه دانشکده کشاورزی. پردیس کشاورزی و منابع طبیعی، ۹(۱).
پاپلی‌یزدی، محمدحسین و ابراهیمی، محمدامیر(1390). نظریه­های توسعه روستایی. تهران: سمت، چاپ اول.
جاودان، مجتبی، فرجی ‌بکبار، حسن، صادقلو، طاهره و سجاسی قیداری، حمدالله(1395) .ارائه مدل تحلیل رتبه پایداری در نواحی روستایی، مطالعه موردی: بخش سربند استان مرکزی. فصلنامه توسعه پایدار محیط جغرافیایی، 1(1)، 19-35.
خراسانی، محمدامین(1391). تبیین زیست‌پذیری روستاهای پیرامون شهری با رویکرد کیفیت زندگی، مطالعه موردی: شهرستان ورامین. گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران.
مولایی‌پارده، سیاوش، سعیدی، عباس و رحمانی، بیژن‌عباس (1401). روند شکل‌گیری کانون­های عشایری و سنجش میزان استقبال و رضایت‌مندی کوچندگان مطالعه تطبیقی ناحیه کوهرنگ(چهارمحال و بختیاری). نشریه علمی برنامه‌ریزی توسعۀ کالبدی، 3(27).
داداش‌پور، هاشم و آراسته، مجتبی(1396). واکاوی روابط فضایی در بنادر جنوبی ایران و حوزه­های پسکرانه آن؛ ارائه یک نظریه زمینه­ای، مطالعه موردی مثلث فضایی شیراز، بندرعباس، بوشهر. فصلنامه پژوهش برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 21(3).
ریاحی، وحید، محمودیان، فرزاد و عزیزپور، فرهاد(1401).تحلیل الگوی تعاملات فضایی عشایر با تآکید بر جریان مردم ، مطالعه موردی: زیست بوم بابادی باب ایل بختیاری. فصلنامه علمی- پژوهشی برنامه­ریزی فضایی(جغرافیا)،12(2)،1-26.
ریاحی، وحید، احمدی، راشد و عزمی،آئیژ(1392). بررسی نقش اسکان در طرح های توسعه اقتصادی – اجتماعی عشایر، مطالعه موردی: کانون های اسکان کهگیلویه و بویراحمد. فصلنامه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی،13(28)،95-112.
زبردست، اسفندیار(1393).کاربرد مدل F’ANP در شهرسازی. فصلنامۀ هنرهای زیبا، 10(10)،13-21.
سعیدی، عباس(1384). ناکارآمدی ساختاری–عملکردی نظام­های فضایی ناحیه­ای، مطالعه موردی: ناحیه باغملک(شرق خوزستان). مجله جغرافیا و توسعه­ ناحیه­ای دانشگاه فردوسی مشهد، 5، 25-14.
سعیدی، عباس(1377). توسعۀ پایدار و ناپایداری توسعۀ روستایی. فصلنامه مسکن و انقلاب، 2(82)،17-22.
سعیدی، عباس، طالب، مهدی و صفی‌نژاد، جواد(1373). طرح ساماندهی روستاهای پراکنده- استقرار بهینه روستاهای کهگیلویه و بویراحمد. بخش بهمئی و لنده، جلد اول تا چهارم. تهران: دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی.
هافتون، گراهام و کانسل، دیوید(1387). منطقه، راهبردهای فضایی و توسعه پایدار. ترجمه عارف اقوامی مقدم، تهران: آذرخش.
 سازمان امور عشایر ایران(1392).گزارش تلفیق برنامه راهبردی ساماندهی جامعه عشایر کوچنده کشور، تهران.
سازمان امور عشایر ایران(1393). آئین نامه ساماندهی عشایر و مصوبات شورای عالی عشایر در سال1389-1388.تهران: انتشارات آیندگان.
 سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان چهار محال و بختیاری (1394). گزارش اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی استان چهار محال و بختیاری1394-1393 شهرکرد.
صفی­نژاد، جواد(1395). جامعه شناسی ایلات و عشایر ایران، تهران: سمت، چاپ اول، پائیز.
صیدایی، اسکندر و دهقانی، امین(1390). برنامه‌ریزی زیست‌بوم­های عشایری. اصفهان: جهاد دانشگاهی اصفهان.
 طهماسبی، سیامک، بدری، سیدعلی و رضوانی، محمدرضا (1394). روند تغییرات معیشتی–زیستی در زیست­بوم­های عشایری با رویکرد پایداری محیط(مورد مطالعه: زیست­بوم طایفه فارسیمدان، استان فارس). جغرافیا و پایداری محیط، تهران، دانشگاه تهران، 17، 65-86.
عزیزپور، فرهاد، محمودیان، فرزاد و عزیزی، سمیه(1399). تحلیل دیدگاه عشایر درباره کیفیت بیمه خدمات صندوق بیمه اجتماعی روستاییان و عشایر، مطالعه موردی: دهستان چغاخور استان چهار محال و بختیاری. فصلنامه علمی- پژوهشی برنامه­ریزی فضایی(جغرافیا)، 10(3)،47-65.
عباس‌زاده، سارا، برق‌جلوه، شهیندخت (1397). برنامه­ریزی ساختاری شبکه­های بوم­شناختی سامانه کالبدی، مورد مطالعه: سیمای سرزمین تهران. فصلنامه علوم محیطی، 16(2)، 202-181.
فکوهی، ناصر(1383). گرایش­های بین فرهنگی الگوهای زیستی شهری–عشایری(یک نمونه ایران). موسسه مطالعات ملی، چاپ گلشهر، همایش ملی ساماندهی جامعه عشایر ایران، عشایر و هویت ایرانی 1،تهران،5 (1).
مرکز آمار ایران(1395). سرشماری عمومی نفوس و مسکن، شهرستان کوهرنگ.تهران:مرکز آمار ایران.
محمدی، سعدی، طالشی، مصطفی و رستمی، شاه‌بختی(1397). سنجش عوامل مؤثر بر ناپایداری سکونتگاه­های روستایی در منطقه کوهستانی و پایکوهی زاگرس، مطالعه موردی: روستاهای شهرستان‌های مریوان و سروآباد. فصلنامه مسکن و محیط روستا، .16، 101-91.
محمودیان، فرزاد، ریاحی، وحید و عزیزپور، فرهاد(1401). تحلیل الگوی تعاملات فضایی عشایر با تآکید بر جریان سرمایه، مطالعه موردی: زیست‌بوم بابادی باب طایفه بختیاری. نشریه علمی مطالعات برنامه­ریزی قلمرو کوچ نشنیان، 2(2)، 21-40.
نوروزی، اصغر و محمودیان، فرزاد(1394). بررسی تطبیقی شاخص­های اقتصادی و اجتماعی عشایر اسکان یافته و اسکان نیافته، مطالعه موردی: شهرستان کوهرنگ. فصلنامه علمی- پژوهشی برنامه‌ریزی فضایی(جغرافیا)، 5(4)، 17-38.
Aung, Nilar & mar, Tin. (2019). Rural-Urban Interaction in Rural, Development of Peri-Urban Areas in Yangon, Region, Myanmar: A Case Study of Hlegu Township, Department of Geography, University of Yangon, Yangon, Myanmar, H.James (ed.), Population,Development, and the Environment, Chapter, 8.
Borgatti S, Mehra A, Brass D & Labianca G. (2009). Network analysis in the social sciences. Science 323: 892–895.
Byambaa B & Walter T de Vries orcid. (2021). The Production of Pastoral Space: Modeling Spatial Occupation of Grazing Land for Environmental Impact Assessment Using Structural Equation Modeling Chair of Land Management, Department of Aerospace and Geodesy, Technical University of Munich, 80333 Munich, Germany.
Castells, M. (1996). The Rise of the Network Society. Oxford: Blackwell.
Douglass (1999). Rural - Urban Integration and Regional Economic Resilience: Strategies for the Rural- Urban Transition in Northeast Thailand, Department of Urban and Regional Planning- University of Hawaii.
Ehlers, E. (1975). Traditionelle und modern formen der landwirtschaft in iran. Siedlung, Wirtschaft und Agrasozialstruktur im noerdlichen Khuzistan seit dem Ende des 19. Jahrhunderts. Marburger geogr. Schriften 64.
Karplus Y & Mei A. (2012). The production of space: a neglected perspective in pastoral research”, Environment and Planning D: Society and Space 2013, volume 31, pages 23 – 42.
Lefebvre, H.(1991).Critique of Everyday Life (vol.1,J.Moore, Trans.). New York:
Verso Books.
Lynch Kenneth. (2005). Rural– Urban Interaction in the Developing World, Routledge, London.
Meir, A.Tzoar,H.(1996a). International borders and range ecology: the case of Bedouin transborder grazing, Human Ecology, 24 39 – 64.
Pitzl, G.R.(2004).Encyclopedia of Human Geography, First edition.Westport, Connecticut: Greenwood Press.
-Radil Steven M and Olivier J Walther. (2018). From Nomadic to Mobile Space: A Theoretical Experiment Nomadic and indigenous spaces productions and cognition.
Retaille, Denis(2013).From Nomadic to Mobile Space: A Theoretical Experiment (1976 –2012),Nomadic and indigenous spaces productions and cognition.
Smith. C. J. (1980). Social networks as metaphors, models and methods. Progress in Geography 4(4):500–524.
Surya Batara & Despry Nur Annisa Ahmad & Harry Hardian Sakti and Hernita Sahban. (2020). Article Land Use Change, Spatial Interaction, and Sustainable Development in the Metropolitan Urban Areas.
Scott, J. (2011). What is Social Network Analysis? New York, NY: Bloomsbury Academic.
Tacoli,Cecilia.(2005).The Challenges of Managing Migration, International Institute for Environment and Development (IIED).www.iied.org.
Koch, P. & Miggelbrink,J.(2011).Being in the frontline of a Sámi culture and a private business: Cross-border reindeer herding in northern Norway and Sweden. Nomadic Peoples, 15(1), 114 – 43.