با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن جغرافیا و برنامه ریزی روستایی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

2 استادیار گروه جغرافیای انسانی، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

3 استادیار جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، گروه جغرافیای انسانی، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

10.30473/psp.2023.68239.2679

چکیده

روند تحولات توسعه منطقه‌ای به لحاظ نظری، روش­شناختی و تجربی در کشور نشان می‌دهد که اغلب تئوری‌های شکل گرفته‌ در قالب رویکرد‌های بالا به پایین برنامه‌ریزی و سیاستگذاری ،نتوانستند توسعه (منطقه‌ای) را آنچنان که شایسته و بایسته است؛ هدایت نمایند. اتخاذ چنین رویکردهایی، نه تنها نابرابری‌ها را کاهش نداده‌اند؛ بلکه ساختارهای محیط طبیعی- بوم­شناختی و اجتماعی- اقتصادی درونی مناطق را نیز از هم گسیخته‌اند. بازتاب این نگرش­ها در چارچوب عملکردهای نظام برنامه­ریزی و سیاستگذاری، نابرابری و عدم تعادل فضایی در سطوح منطقه‌ای و ملی در چند دهه گذشته را سبب شده است. این شرایط در تمام گستره فضایی کشور از جمله در بخش مرکزی شهرستان تنکابن قابل مشاهده است. از این­رو، پژوهش حاضر به دنبال تحلیل سطح یکپارچگی فضایی نظام سکونتگاهی بخش مرکزی تنکابن با استفاده از روش تحلیل شبکه­ای است. این پژوهش به لحاظ هدف، کاربردی و بر مبنای روش، توصیفی- تحلیلی است. جامعه آماری شامل کلیه سکونتگاه­های شهری و روستایی بخش مرکزی است. داده­های جریان­ افراد، کالا و خدمات، محصول و سرمایه با روش کتابخانه­ای(فیش­برداری) و میدانی(پرسشنامه) جمع­آوری و با ابزارهای Nodexl، Usinet و GIS تحلیل شده است . نتایج بررسی­های کمی و کیفی جریان­های مردم، کالا و خدمات، سرمایه و محصول نشان می­دهد که شبکه سکونتگاهی و الگوی فضایی آن از حالت ابتدایی و نخستین خود که متمرکز در یک یا دو سکونتگاه بوده؛ فاصله گرفته و به سمت الگوی توسعه غیرمتمرکز در حال حرکت است. در این روند، روابط تکمیل­کنندگی عملکردی شهرها و روستاها در الگوی سکونتگاهی قلمرو جغرافیایی مورد مطالعه در حال ظهور هستند.

کلیدواژه‌ها

ابراهیمی آذرخواران، فریبا (1397). حکمرانی آب در حوزه آبخیز مبتنی بر سیستم­های انسانی- محیطی (حوزه آبخیز طالقان). رساله دکتری، تهران: دانشگاه تهران. 
افراخته، حسن (1395). رویکردهای برنامه­ریزی روستایی ایران از منظر بومی­سازی. تهران: انتشارات دانشگاه خوارزمی.
آذرپاد، نسرین، سلمانی، محمد، مطیعی لنگرودی، سیدحسن و رکن‌الدین افتخاری‌، عبدالرضا (1389). تحلیل شبکه سکونتگاهی با تاکید بر جریان‌های جمعیتی در شهرستان فیروزکوه. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 42(74)، 75-89.
آفاق­پور، آتوسا (1390). بررسی و تحلیل ساختار و سازمان فضایی در نظام شهری ایران با استفاده از تحلیل جریان­ها. پایان­نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
برزگر، مریم (1397). ارزیابی اقتصادی دانش بومی و ابتکار محلّی در راستای مدیریت پایدار منابع آب (دشت گزیر). پایان­نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تهران.
داداش­پور، هاشم (1390). نظریه­ها و مدل­های نوین توسعه منطقه­ای مبتنی بر خوشه. اطلاعات سیاسی- اقتصادی، (285)، 272- 285.
داداش­پور، هاشم و احمدی، فرانک (1389). رقابت­پذیری منطقه­ای بمثابه رویکردی نوین در توسعه منطقه­ای. مجله راهبرد توسعه، (22)، 80-51.
داداش­پور، هاشم و آفاق­پور، آتوسا (1395). عقلانیت معرفتی و نظری نوین حاکم بر سازمان فضایی سیستم­های شهری. فصلنامه مطالعات میان­رشته­ای در علوم انسانی، 8(2)، 1-28.  
داداش­پور، هاشم، و علی­دادی، مهدی (1399). برنامه­ریزی توسعه یکپارچه محلی چهارچوب نظری و عملیاتی برای ایران. تهران: انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی.
دادش­پور، هاشم و ده­ده­جانی، مهدی (1394). شناسایی و اولویت­بندی عوامل ریشه‌ای تاثیرگذار در ارتقای رقابت­پذیری منطقه‌ای (استان کردستان). برنامه­ریزی منطقه‌ای، 5(19)، 27-42.
سالاری، فاطمه، قربانی، مهدی و ملکیان، آرش (1394). پایش اجتماعی شبکه ذینفعان در حکمرانی محلی منابع آب (حوضه آبخیز رزین، شهرستان کرمانشاه). مرتع و آبخیزداری، 68(2)، 287- 305.
سلیمانی، محمد، نظریان، اصغر و یزدانی، محمدحسن (1389). تحلیل فضایی جریان حواله­های بانکی در شبکه شهرهای ایران. مطالعات و پژوهش­های شهری و منطقه­ای، 2(7)، 1-30.
قنبری، ابوالفضل و موسوی، میرنجف (1390).  قطب‌های رشد به مثابه رویکردی در عدم تعادل‌های ناحیه­ای ایران. فصلنامه فضای جغرافیایی، 11(34)، 50-72.
مرکز آمار ایران (1390). سرشماری عمومی نفوس و مسکن. شناسنامه آبادی­های استان مازندران.
مرکز آمار ایران (1395). سرشماری عمومی نفوس و مسکن. شناسنامه آبادی­های استان مازندران.
مشفقی، وحید (1391). ظرفیت­سنجی الگوی فضایی عملکردی شبکه شهری استان مازندران با استفاده از تحلیل جربان­ها. پایان­نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
موسوی آلاشلو، هما (1396). نقش سرمایه اجتماعی در ارتقای ظرفیت سازگاری ذینفعان محلّی در مواجهه با افت سفره­های آب زیرزمینی. پایان­نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تهران.
نظریان، اصغر و کنارودی، سهیل (1388). تحولات اجتماعی ادغام مناطق روستایی در سازمان فضایی- کالبدی شهر تهران (منطقه کن). فصلنامه چشم­انداز زاگرس، 2(3)، 47-63.   
Batten, D. F. (1995). Network cities: Creative urban agglomerations for the 21st century. Urban Studies, 32(2): 313-327.
Bodin, Ö. Crona, B., & Ernstson, H. (2006). Social networks in natural resource management: what is there to learn from a structural perspective. Ecology and Society, 11(2): r2.
Camagni, R. & Salone, C. (1993). Network Urban Structures in Northern Italy: Elements for a Theoretical Framework. Urban Studies, 30: 1053-1064.
Capello, R. & Rietveld, P. (1998). The Concept of Network Synergies in Economic Theory: Policy Implications, in: K. Button, P. Nijkamp and H. Priemus (Eds). Transport Networks in Europe: 57-83.
Capello, R. (2000). The City Network Paradigm: Measuring Urban Network Externalities. Urban Studies, 37: 1925-1945.
Castells, M. (2000). Materials for an exploratory theory of the network society. The British Journal of Sociology, 51(1): 5-24.
Derudder, B., Devriendt, L., & Witlox, F. (2007). Flying where you don’t want to go: An empirical analysis of hubs in the global airline network. Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, 98(3): 307–324.
Douglass, M. (1998). A Regional Network Strategy for Reciprocal Rural-Urban Linkages: An Agenda for Policy Research with Reference to Indonesia. Reprint from Third World Planning Review, 20(1).
Healey, P. (1997). Making strategic spatial plans: innovation in Europe. Psychology Press.
Kloosterman, R. C. & Musterd, S. (2001). The Polycentric Urban Region: Towards a Research Agenda. Urban Studies, 38(4): 623-633.
Limtanakool, N., Schwanen, T. & Dijst, M. (2007). Ranking functional urban regions: A comparison of interaction and node attribute data. Cities, 24(1): 26-42.
Meijers, E. (2005). Polycentric urban regions and the quest for synergy: Is a network of cities more than the sum of the parts?. Urban Studies, 42(4): 765-781.
Meijers, E. (2007). From central place to network model: Theory and evidence of paradigm change. Economic and Social Geography, 98(2): 245-259.
Newman, M. E. J. (2003). The Structure and Function of Complex Networks. SIAM Review, 45: 167-256.
Nooy, W., Mrvar, A. & Batagelj, V. (2005). Exploratory Social Network Analysis with Pajek.  Cambridge University Press.
Parr, J. (2004). The polycentric urban region: a closer inspection. Regional Studies, 38(3): 231-240.
Shearmur, R. (2015). Central places or networks? Paradigms, metaphors, and spatial configurations of innovation-related service use. Environment and Planning, 47: 1521-1539.
Taylor, P. J. (2001). Specification of the world city network. Geographical Analysis, 33(2).
Taylor, P. J. (2007). Cities within spaces of flows: Theses for a materialist understanding of the external relations of cities.
Taylor, P., Hoyler, M., & Verbruggen, R. (2010). External Urban Relational Process: Introducing Central Flow Theory to Complement Central Place Theory. Urban Studies Journal Limited, 47(13): 2803-2818.