با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن جغرافیا و برنامه ریزی روستایی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه آزاد مرند

2 گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد ملکان دانشگاه آزاد اسلامی، ملکان، ایران

3 داشنگاه ازاد مرند

10.30473/psp.2023.67450.2660

چکیده

شکل‌گیری و تداوم حاشیه‌نشینی در قالب سکونتگاه‌های غیررسمی را می‌توان بزرگترین چالش در ساماندهی و مدیریت کالبدی_فضایی شهرهای امروزی به­شمار آورد. این نوع سکونتگاه‌ها با ابعاد مختلف خود، نمایشی کالبدی_فضایی از اجتماع پذیری غیراجتماعی افراد و گروه‌هاست. بازنمود کالبدی این پدیده‌های شهری در برچسب‌های متنوع همواره در فرایندی غیررسمی زاده شده و همواره به مثابه یک چالش پدیده‌ای ضد شهری نگریسته شده است. در این رابطه، مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به­دنبال بررسی نقش عوامل و پیشران‌های تأثیرگذار بر ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی محله شمس‌آباد شهر تبریز است. گردآوری داده‌ها با مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی با کمک پرسشنامه انجام شد. جامعه آماری شامل گروه متخصصین به تعداد 30 نمونه آماری است که با روش دلفی پرسشنامه بین آن­ها توزیع گردید. تحلیل داده‌ها نیز با روش دلفی، آزمون تک نمونه­ای T و تحلیل مسیر در قالب DPSIR با کمک نرم افزار SPSS انجام شد. یافته‌های تحقیق نشان داد که طبق مدل DPSIR مؤلفه «فشار» با ضریب 254/6 بیشترین امتیاز را دریافت کرده است. همچنین، براساس آزمون تحلیل‌مسیر شاخص «فشار» با ضریب اثرکل 623/0 بیشترین تأثیر و رابطه علی را با ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی دارد. از طرفی، مؤلفه‌های «تأثیر» با ضریب اثر کل 591/0 ؛ «پاسخ» با ضریب اثر کل 556/0 ؛ «وضعیت» با ضریب اثر کل 547/0 ؛ و «نیروی محرکه» با ضریب اثر کل 537/0 قرار دارند. لذا به­منظور توانمندسازی و بهسازی محله شمس‌آباد شهر تبریز تقویت سیستم حمل‌ونقل ؛ جانمایی مناسب کاربری‌های ناسازگار ؛ استحکام ابنیه‌های فرسوده؛ حل مشکل سند مالکیت ضروری است.

کلیدواژه‌ها

احمدیان، محمدعلی(1392). حاشیه نشینی، ریشه ها و راه حل ها. دوماهنامه اندیشه. 9(4)، 61-39.
آشوری، کسری، ایراندوست، کیومرث و خالق‌پناه،کمال (1397). تحلیل فرایند تولید فضای غیررسمی در شهر سنندج. مجلّة جغرافیا و توسعة فضای شهری، 5(1)، 242-211.
آقایی، پرویز، توکلی‌نیا، جمیله، کلانتری، محسن و فنی، زهره (1399). تولید و بازتولید فضا در چرخۀ دوم انباشت سرمایه؛ نقدی بر زندگی روزمره در فضای زیسته. مجله باغ نظر، 16(80)، 29-40.
بهزادفر، مصطفی، عبدالحمید، نقره­کار و صالحی، کمیل(1397). ارزیابی شاخص‌های توانمندسازی در سکونـت‌گاه‌های غیررسمی با رویکرد دارایی مبنا در کلانشهـر تهران؛ نمونه موردی: محله میان‌آباد اسلامشهر. فصلـنامه علمی پژوهشی و بین المللی انجمن جغرافیای ایران، 16(57)، 94-112.
ترکمه، آیدین(1397). بازاندیشی غیررسمیت و فقر/نابرابری شهری: دیدگاهی روش شناختی. مجله فضا و دیالکتیک، 9(3) 9-1.
حبیبی، سیدمحسن و مقصودی، ملیحه(1398). مرمت شهری. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
حسینیون، سولماز (1394). زیست غیررسمی و حق به شهر. نشریه هفت شهر، 49(50)، 252-248.
دوستونـدی، میـلاد (1395). حق بـه شـهر و پروبلماتیک شکل گیری سکونتگاه­های خودانگیخته شهری، پایان­نامه کارشناسی ارشد؛ دانشکده هنر و معماری دانشگاه کردستان.
رفیعیان، مجتبی و کیانفر، آیدا(1398). فهم فضاهای خاکستری شهری: جایگاه قدرت در مناسبات تولید سکونتگا­ه­های غیررسمی شهری(موردی: شهرک رضویه تهران). نشریه هنرهای زیبا، 24(1)، 16-5.
رفیعیان، مجتبی، یزدانیان، احمد و داداش‌پور، هاشم(1396). صورتبندی انتقادی مسأله فضا، با تاکید بر فضای عمومی شهری؛ فضا چگونه از خلال روابطِ نیروها تولید و بازتولید می­شود؟. مجلّة پژوهش­های جغرافیای سیاسی، 2(2)، 108-79.
زالی، نادر، زارعی، مجید، ابی‌زاده، سامان و هاشم‌زاده قلعه‌جوق، فرشید(1395). برنامه‎ریزی راهبردی جهت ساماندهی بافت فرسوده شهری(شهر اردبیل). مجله اقتصاد و مدیریت شهری; ۴ (۱۴)، ۶۲-۳۹
زرین کاویانی، عظیم (1397). تحلیل ساختاری موانع توانمندسازی اجتماع محور در مناطق اسکان غیر رسمی(شهر ایلام)، رساله دکتری، راهنما محسن کلانتری، دانشگاه زنجان، دانشکده جغرافیا، زنجان
سلیمانی، محمد، مشکینی، ابوالفضل، شیخی، محمد و امیرحاجلو، الهام(1398). تحلیل آثار سیاست های جهانی بر غیررسمی شدن فضای شهری. فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 15(3)، 550-531.
صرافی، مظفر(1399). بازنگری ویژگی های اسکان خود انگیخته در ایران، مجموعه مقالات حاشیه نشینی و اسکان غیر رسمی. تهران: انتشارات دانشگاه علوم بهزیستی و
توانبخشی.
عباسی لیوسی، زهرا، امانپور، سعید و صفایی‌پور، مسعود(1397). برنامه­ریزی راهبردی به منظور توانمندسازی سکونتگاه­های غیررسمی(شهرک پیام نور دزفول). فصلنامه شهر پایدار، 1(4)، 107-89.
لطفی، سهند (1390). تبارشناسی بازآفرینی شهری از بازسازی تا نوزایی. تهران: انتشارات آذرخش.
محمدی، جمال و اداک، صائب(1398). حاشیه­نشینان شهری و تجربۀ رنج اجتماعی(محلۀ نایسر شهر سنندج). فصلنامه علوم اجتماعی(دانشگاه علامه طباطبائی)، 62(5)، 862-857.
محمدی، علیرضا(1398). ظرفیِت­سازی اجتماع محور: پشتوانة ساماندهی سکونتگاه های غیررسمی. مجله هفت شهر، 29(30)، 113-97.
ملائی‌یگانه، حبیب(1399). ارائه الگوی بازآفرینی بافت­های ناکارآمـد شهری مورد مطالعه: محدوده­ بیسیم زنجان، رساله دکتـری جغرافیا، راهنما: دکتر محسن احدنژاد روشتی، دانشگاه زنجان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، زنجان.
میرآخورلی، علی(1395). تاب‌آوری کالبدیمحیطی جوامع شهری با تأکید بر بافت‌های فرسوده (موردی: منطقه 10 شهرداری تهران)، رساله دکتری دانشگاه تهران، دانشکده جغرافیا، تهران.
نصراصفهانی، رضا، صفاری، بابک و غفاریان، سارا(1395). بررسی علل اقتصادی حاشیه‌نشینی با استفاده از اثر درمان(مطالعه موردی شهر اصفهان). مجله اقتصاد شهری، 1(1)، 16-1.
Ahmed, Z., & Wasif Zafar, M.,‌ & Danish, S.A. (2020). Linking urbanization, human capital, and the ecological ftprint in G7 countries: An empirical analysis, Journal Pre-proof, 6(2), 53-1
Arimah, B., (2018). the face of urban poverty, Explaining the Prevalence of Slums in Developing Countries, united nation university
Askarizad, R., & Safari, H., & Pourimanparast, M., (2017). The Influence of Organizing Historical Textures on Citizenry Satisfaction in the Old Texture Neighbourhoods of Rasht. Italian Journal of Science & Engineering.7(1), 16-27.
Kamalipour, H., & Dovey, K., (2019). Mapping the visibility of informal settlements. Habitat International, 1(4). 1-13.
Rau, S., (2019). History, Space, and Place; London: Routledge.
Tallon, A., (2010). Urban Regeneration in the UK, edition1, London, published by Routledge.
UN Habitat (2015). Habitat III Issue Papers (Informal Settlements). New York.
United Nations (UN). (2022). Annual Population of Urban Agglomerations With 300000 Inhabitants or More in 2018 by country, 1950-2035, Department of Economic and Social Affairs, New York.
Zerbo, A., & Delgado, Rafael C; A. & González, P., (2020). Vulnerability and everyday health risks of urban informal settlements in Sub-Saharan Africa, Global Health JournalIn press, corrected proofAvailable online 16 June 2020.