با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن جغرافیا و برنامه ریزی روستایی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه جغرافیای انسانی، دانشگاه شهید بهشتی

2 دانشیار گروه جغرافیای انسانی، دانشگاه خوارزمی

3 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه خوارزمی

چکیده

در حال حاضر، پایداری به عنوان هدفی روشن در مرکز توجه تحولات جهانی قرار دارد. توسعه پایدار سرزمین در گرو پایداری نظام روستایی به عنوان زیر نظام تشکیل دهنده نظام سرزمین است و پایداری فضاهای روستایی در ابعاد مختلف می­تواند نقش مؤثری در توسعه منطقه­ای و ملی داشته باشـد. پژوهش حاضر می­کوشد تا قابلیت­ها و تنگناهای فضایی سکونتگاه­های روستایی ناحیه باروق را در چارچوب توسعه پایدار شناسایی و تبیین نماید. این پژوهش از لحاظ هدف، ترکیبی از پژوهش­های بنیادی و کاربردی بوده و بر مبنای روش، از نوع توصیفی- تحلیلی است. جامعه آماری شامل 70 روستای دارای سکنه واقع در بخش باروق بوده که 32 روستا با روش لایه­بندی و با استفاده از چهار معیار مربوط به توسعه پایدار انتخاب شدند. برای جمع­آوری داده­ها و اطلاعات مورد نیاز، از دو روش اسنادی و میدانی استفاده شد. یافته­های پژوهش حاضر بیانگر آن است که روستاهای ناحیه باروق در وضعیت «ناپایداری ضعیف» قرار گرفته و از وضعیت پایداری مطلوبی برخوردار نیستند. همچنین، بررسی ابعاد چهارگانه پایداری نیز نشان داده است که هر یک از ابعاد محیطی- اکولوژیک، کالبدی- فضایی، اجتماعی و اقتصادی نیز در وضعیت «ناپایداری ضعیف» قرار دارند. در این میان، بیشترین میزان ناپایداری  مربوط به بعد اقتصادی بوده است. میزان پایداری در سطح روستاهای ناحیه نشان می­دهد که حدود 43 درصد از سکونتگاه­ها در وضعیت ناپایداری قوی، 25 درصد ناپایداری ضعیف، 25 درصد پایداری ضعیف و فقط 6 درصد پایداری قوی قرار گرفته­اند. وضعیت پایداری روستاها در سطح ناحیه از جنبه فضایی بدین صورت است که از سمت غرب به سمت شرق پایداری روستاها کاهش می­یابد. به عبارتی دیگر، روستاهای استقرار یافته در بخش کوهستانی نسبت به روستاهای پایکوهی و دشتی ناپایدارتر هستند. روستاهای پایدار و نسبتاً پایدار  نیز در بخش غربی و دشتی ناحیه استقرار دارند. این وضعیت نشان می­دهد که الگوی فضایی پایداری، خوشه­ای است. بر پایه یافته ها، عوامل اجتماعی با میزان 392/0 بیشترین تأثیر و عوامل محیطی- اکولوژیک با میزان 186/0 کمترین تأثیر را بر ناپایداری سکونتگاه­های روستایی- ناحیه داشته­اند. همچنین، عوامل اقتصادی و کالبدی- فضایی هر کدام به ترتیب 338/0 و 324/0 بر ناپایداری سکونتگاه­های روستایی اثرگذار بوده­اند.

کلیدواژه‌ها

اصغری لفمجانی، صادق، فاضل­نیا، غریب، توکلی، مرتضی و شوقی، مرضیه (1394). تحلیل فضایی شدت ناپایداری روستاها با رویکرد پایدار در بخش کاکی شهرستان دشتی. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 15(37)، 28-89.
بدری، سید علی و طاهرخانی، مهدی (1387). توسعه پایدار روستایی. تهران: انتشارات سازمان شهرداری­ها و دهیاری­های کشور.
بهرامی، رحمت­الله (1390). محدودیت­ها و تنگناهای محیطی و تأثیر آن بر ناپایداری سکونتگاه­های روستایی(مطالعه موردی: شهرستان سنندج). مجله پژوهش­های روستایی، 2(3)، 145-167.
تره، آندره و والت، فردریک (1396). توسعه منطقه­ای در روستاها (ابزارهای تحلیلی و سیاست­های عمومی). ترجمه شهرام رئیسی دهکردی. تهران: انتشارات پیک نور.  
جاودان، مجتبی، فرجی سبکبار، حسن، صادقلو، طاهره و سجاسی قیداری، حمدالله (1395). ارائه مدل تحلیل پایداری در نواحی روستایی(بخش سربند استان مرکزی). توسعه پایدار محیط جغرافیایی، 1(3)، 19-35.
جاودان، مجتبی، و رکن­الدین افتخاری، عبدالرضا (1389). اندازه­گیری شاخص­های توسعه پایدار اجتماعی در حوزه­های روستایی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی(مورد: بخش سربند، شهرستان شازند- استان مرکزی). مجله کاربرد RS و GIS در برنامه­ریزی، 1(1)، 65-78. 
ربیعی­فر، ولی­الله (1396). تبیین پایداری ساختار کالبدی- فضایی مسکن روستایی استان زنجان. برنامه­ریزی توسعه کالبدی، 2(1)، 71-90.  
رضوانی، محمدرضا (1390). برنامه­ریزی توسعه روستایی در ایران. تهران: نشر قومس.
رکن­الدین افتخاری، عبدالرضا و آقایاری هیر، محسن (1386). سطح­بندی پایداری توسعه روستایی(مطالعه موردی: بخش هیر). پژوهش­های جغرافیایی، 39 (9)، 31-44.
ریاحی، وحید، عزیزپور، فرهاد و نوری، آذر (1395). تحلیل سطح پایداری محیطی سکونتگاههای روستایی در شهرستان خرمدره. فصلنامه راهبردهای توسعه روستایی، 3(2)، 155-173.
سعیدی، عباس (1377). مبانی جغرافیای روستایی. تهران: انتشارات سمت.
سعیدی، عباس (1383). مسایل و چشم­انداز عمران و توسعه روستایی در ایران. فصلنامه مسکن و انقلاب، 108 (3)، 2-13.
سعیدی، عباس (1389). ده مقاله در شناخت سکونتگاههای روستائی. تهران: انتشارات مهر مینو.
سعیدی، عباس (1390). پویش ساختاری- کارکردی: رویکردی نظاموار در مطالعات مکانی- فضایی. فصلنامه جغرافیا، 9(29)، 7-16.
سعیدی، عباس (1391). پویش ساختاری- کارکردی: رویکردی بدیل در برنامه­ریزی فضایی. فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، 1(1)، 1-18.
سعیدی، عباس (1392). پیوستگی توسعه­ی روستایی- شهری در قالب منظومه­های روستایی. برنامه­ریزی کالبدی- فضایی، 2(4)، 11-20.
سعیدی، عباس و طالشی، مصطفی (1383). ناپایداری سکونتگاههای کوچک کوهستانی ناحیه آلاداغ در شمال خراسان. جغرافیا و توسعه ناحیه­ای، 3 (1)، 1-29.
 سلیمانی، معصومه، بوذرجمهری، خدیجه، جوان، جعفر و عنابستانی،  علی­اکبر (1394). تبیین عوامل مؤثر بر ناپایداری سکونتگاه­های روستایی در ایران. پژوهش و برنامه­ریزی روستایی، 4(3)، 21-38.
شایان، حمید، حسین­زاده، سیدرضا و خسروبیگی، رضا (1390). ارزیابی پایداری توسعه روستایی مطالعه موردی شهرستان کمیجان. فصلنامه جغرافیا و توسعه، 9 (24)، 120- 101.
عنابستانی، علی اکبر، خسروبیگی، رضا، تقیلو، علی­اکبر و شمس الدینی، رضا (1390). سطح­بندی پایداری توسعه روستایی با استفاده از فن تصمیم­گیری چند معیاره توافقی(روستاهای شهرستان کمیجان). فصلنامه جغرافیای انسانی، 3(2)، 107-126.
فراهانی، حسن. (1385). ارزیابی پایداری در نواحی روستایی با تأکید بر عوامل اجتماعی و اقتصادی مطالعه موردی: شهرستان تفرش. رساله دکترا. گروه جغرافیای انسانی. دانشکده جغرافیا. دانشگاه تهران.
فرجی سبکبار، حسنعلی، بدری، سید علی، مطیعی لنگرودی، سید حسن و شرفی، حجت­اله (1389). سنجش میزان پایداری نواحی روستایی برمبنای مدل تحلیل شبکه(نواحی روستایی شهرستان فسا). پژوهش­های جغرافیای انسانی، 42(72)، 135-155.
محمدی یگانه، بهروز، سنایی­مقدم، سروش و چراغی، مهدی (1396). پایداری مسکن روستایی بر مبنای تحلیل اطلاعات متقابل(دهستان پشته زیلایی شهرستان چرام). برنامه­ریزی توسعه کالبدی، 2(1)، 91-108.
محمدی، سعدی، رستمی، شاه­بختی، طالشی، مصطفی و سلطانی مقدس، ریحانه (1396). سنجش و تحلیل وضعیت پایداری در مناطق روستایی با استفاده از تکنیک AHP، TOPSIS و تحلیل خوشه­ای(شهرستانهای مریوان و سروآباد). مجله آمایش جغرافیایی فضا، 7(24)، 187-207.
مرکز آمار ایران (1390). سرشماری عمومی نفوس و مسکن. شناسنامه آبادی­های استان آذربایجان غربی.
مرکز آمار ایران(1395).سرشماری عمومی نفوس و مسکن، جمعیت آبادیهای استان آذربایجان غربی.
مهندسین مشاور سبزاندیش پایش. (1387). تدوین شاخص­های توسعه پایدار روستایی در سطح ملی منطقه­ای و محلی. دفتر برنامه­ریزی توسعه روستایی. وزارت جهاد کشاورزی.  
 Bossel, H. (1999). Indicators for Sustainable Development: Theory Method Applications (A Report to the Balaton Group). Canada: International Institute for Sustainable Development(IISD).
Baker, S. (2006). Sustainable Development. USA: Routledge.
Boggia, A., Rocchi, L., Paolotti, L., Musotti, F., & Greco, S. (2014). Assessing Rural Sustainable Development potentialities using a Dominance-based Rough Set Approach. Journal of Environmental Management, 144, 160-167.
Boron, V., Payán, E., MacMillan, D., & Burja, C., & Burja, V. (2014). Sustainable Development of Rural areas: a challenge for Romania. Environmental Engineering and Management Journal, 13(8), 1861-1871.
Elliot, J. A. (2009). Sustainable Development. In The Internasional Encyclopedia of Human Geography(11, pp. 117-131). Amsterdam: Elsevier.
Elliot, J. A. (2013). An Introduction to Sustainable Development. Fourth edition, USA: Routledge.
 Erokhin, V. (2014). Approaches to Sustainable Rural  Development in a Predominantly Non-Rural Region. Economics of Agriculture, 2(61), 291-306.
Gobattoni, F., Pelorosso, R., Leone, A., & Nicolina Ripa, M. (2015). Sustainable rural development: The role of traditional activities in Central Italy. Land Use Policy, 48, 412–427.
Horlings, L.G., & Kanemasu, Y. (2015). Sustainable development and policies in rural regions; insights from the Shetland Islands. Land Use Policy, 49, 310–321.
 Krapivin, Vladimir F., & Varotsos, Costas A. (2007). Globalization and Sustainable Development. UK: Springer.
Moles, R. F., Morrissey, W. J., & Oregan, B. (2008). Practical appraisal of sustainable development: methodologies for sustainable measurement at settlement level. Environmental Impact Assessment Review, 28, 2-3.
Pasakarnis, G., & Maliene, V. (2010). Towards sustainable rural development in Central and Eastern Europe: Applying land consolidation.Land Use Policy, 27, 545–549.
Purvis, M., & Grainger, A. (2004). Exploring Sustainable Development- GeographicalPerspectives. London: Earthscan.
The World Commission on Environment and Development. (1987). Our Common Future: Report of the World Commission on Environment and  Development. http://www.un-documents.net/ocf-02.htm
Tzanopoulos, J. (2016). Achieving sustainable development in rural areas in Colombia: Futurescenarios for biodiversity conservation under land use change. Land Use Policy, 59, 27-37.
Vivas Neto, D. C., & Nascimento, E. A. (2011). Limits and possibilities for the promotion of sustainable development: the case of Northwest Region Fluminense. In The Sustainable Development and Planning (150, pp. 19-28). Fifth International Conference on Sustanable Development and Planning, WIT press,
Wang, P., Liu, Q., & Qi, Y. (2014). Factors influencing sustainable consumption behaviors: a survey of the rural residents in China. Journal of
Cleaner Production
, 63, 152-165.
You, H., & Zhang, X. (2017). Sustainable livelihoods and rural sustainability in China: Ecologically secure, economically efficient or socially equitable?. Conservation and
Recycling
, 120, 1-13.
Zolfani, S., & Zavadskas, E. (2013). Sustainable Development of Rural Areas’ Building Structures Based on Local Climate. Procedia Engineering, 57, 1295-1301.